Ż

 

ŻELAZIAK (Eisenstein), ruda żelazna powstała w okresie karbońskim. W Załężu występowała pomiędzy warstwami orzeskimi i załęskimi. W XIX w. jej odmiany: czerwonawa, ziemista, brunatna, błękitna wydobywane były wraz z węglem kamiennym w kopalni ►„Charlotte” w szybie Christov. Wydobywcą był pruski skarb państwa, odbiorcą zaś Huta Królewska.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ŻELAZNA ULICA (wcześniej ul. Ludwika Labusa), dł. 600 m, układ równoleżnikowy, położona w północnej części Załęża nad rzeką ►Rawą; łączy ►ul. Gliwicką z ul Chorzowską; częściowa pokryta pozostałością dawnego bruku. W okresie przedindustrialnym część ►Piotrowickiej Drogi. Przed I wojną światową przy ulicy mieściły się: ►Kantyna Huty Baildon, ►Izba Matki i Dziecka, żłobek; w okresie międzywojennym wybudowano kamienice należące do Huty Pokój SA; do końca l. 40. XX w. miejsce ►odpustów parafialnych (na ob. placu zabaw); w l. 70. XX w. powstały obiekty sportowe (hala szermiercza, hala tenisa stołowego) KS ►Baildon Katowice; współcześnie: ►Mega Club, Śląskie Laboratorium Analityczne, Gyncentrum. Klinika Leczenia Niepłodności i Diagnostyki Prenatalnej, siedziba Straży Miejskiej (od 2012), zmodernizowany budynek dawnej ►Dyrekcji Huty Baildon, biurowce, punkty usług handlowych.
AUM, zesp. 1, sygn. 1015–1018; „Podpora Rodzin” 1992, nr 13; elektroniczny zapis wykładu A. Steuera z cyklu „Podziel się historią”, MHK, 26 IV 2018.

ŻELIWNA ULICA, łącząca ul. ►Kochłowicką z ul. Józefa ►Pukowca, długości 1,1 km; infrastruktura: strefa gospodarcza – Sandvik Polska, Polska Spółka Gazownictwa, Wojewódzki Inspektorat Transportu, Ogródki Działkowe Jedność, Centrum Konferencyjne, firma elektrotechniczna, sklepy spożywcze, warsztaty napraw samochodowych; firmy i centra handlowe budowlane, targ owocowo-warzywny, restauracja „Diamond”.

ŻEMAJTIS Kiejstut (18 III 1906, Piotrków Trybunalski – 23 XI 1973, Kraków), inżynier, absolwent Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie; w l. 1933–1939 pracował w ►Hucie Baildon. Był żołnierzem II Armii Ludowego Wojska Polskiego; w l. 1949–1950 pełnił funkcję ministra hutnictwa, a w l. 1963–1969 rektora AGH.
U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009.

ŻYDOWSKA LUDNOŚĆ W ZAŁĘŻU, osiedlała się w miejscowości od XIX w., społeczność ta w 1861 liczyła 53 osoby, w 1871 – 45, w 1890 – 29, w 1936 – 122; właścicielem dóbr ziemskich Załęże był ►Loebel Freund; restauracji i kina ►Raj – Dawid Altholz, restauracji – ►Danzinger i Adolf Singer.
L. Musioł: Bogucice. Gmina i parafia. Monografia historyczna. Katowice 1953; „Rocznik Diecezji Katowickiej” na rok 1936.

 


LEKSYKON ZAŁĘSKI

WSTĘP

Leksykon załęski ma charakter popularny, będzie zawierać minimum 1500 haseł ujmujących okres od czasów zamierzchłych do współczesności. Granice terytorialne powstającego dzieła wyznaczają granice historyczne Załęża, różniące się od współczesnych. Dlatego wśród haseł uwzględniono struktury administracji terenowej, w obrębie których funkcjonowała miejscowość (dotyczące takich jednostek terytorialnych, jak: księstwo cieszyńskie, księstwo raciborskie, majorat mysłowicki, powiat bytomski i powiat katowicki), a także struktury administracji kościelnej (dekanaty), do których miejscowości należały.

W hasłach poruszono tematy: biograficzne, topograficzne, topograficzno-historyczne, historyczne, gospodarcze, wyznaniowe, kulturalno-oświatowe, omówiono zabytki i pomniki, struktury lecznictwa i kultury fizycznej, parę haseł poświęcono kulturze ludowej.

Notki biograficzne dotyczą wyłącznie osób nieżyjących, pochodzących z terenów historycznego Załęża, a także tam zamieszkałych bądź działających, rozsławiających je poza ich granicami, o ile o ich działalności zachowały się ślady w źródłach lub dostępnych opracowaniach. Było to jedyne kryterium, jakie zastosowano, stąd w leksykonie znalazły się osoby o różnych opcjach narodowych i różnych orientacjach politycznych (m.in. działacze lewicowi, przedstawiciele duchowieństwa, osoby konsekrowane, właściciele Załęża, działacze samorządowi, powstańcy śląscy, sportowcy, nauczyciele, przedstawiciele świata kultury, dyrektorzy zakładów pracy).

Ważną część leksykonu stanowią hasła topograficzne – zarówno z topografii urzędowej (dotyczą większości ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, nazw osiedli i kolonii, miejsc historycznych), jak i z onomastyki ludowej. Pewna grupa haseł dotyczy wydarzeń historycznych, ich wpływu na dzieje Załęża (np. działalności Armii Radzieckiej w styczniu 1945, II wojny światowej, struktur ruchu oporu podczas okupacji, I wojny światowej, powstań śląskich, plebiscytu górnośląskiego, wojny trzydziestoletniej, wojen saskich, wielkiego kryzysu gospodarczego).

Duża grupa haseł dotyczy jednostek gospodarczych. W tej grupie znajdują się wszystkie kopalnie z szybami i polami górniczymi, huty, kuźnica i inne jednostki gospodarcze różnych branż. Pewna grupa haseł odnosi się do rzemiosła, usług i handlu – obejmuje opracowania dotyczące nazw branżowych (np. fryzjerstwo, kowalstwo, piekarstwo), rzemieślników wykonujących wybrane zawody (np. budowlańcy, piekarze, stolarze), a także niektórych hurtowni, sklepów i mających długoletnie tradycje restauracji. Nie pominięto również haseł związanych z rolnictwem (np. hodowla bydła, drobiu, koni, trzody oraz uprawa roślin użytkowych, ziemniaków i żyta).

Starając się uwzględnić wszystkie aspekty dziejów Załęża, opracowano też hasła związane z życiem parafialnym realizowanym w 3 istniejących kościołach (parafie, związki i stowarzyszenia kościelne, obiekty sakralne), edukacją przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, lecznictwem (szpitale, ważniejsze przychodnie, apteki), kulturą fizyczną i turystyką (struktury i kluby sportowe).

Przy opracowaniu leksykonu korzystano z archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach i jego oddziałów w Pszczynie i Gliwicach, Archiwum Miejskiego w Katowicach, Archiwum Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach oraz zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic, a także informacji zamieszczanych w prasie historycznej i współczesnej, okolicznościowych wydawnictwach jubileuszowych oraz literaturze naukowej i popularnonaukowej.

Antoni Steuer

autor koncepcji opracowania i treści haseł


 


wspolczesne-granice-zaleza

Współczesne granice Załęża