Z

 

ZABUDOWANIA KOPALNI WĘGLA KAMIENNEGO KLEOFAS, (ul. Obroki 77),^; świadectwa kultury materialnej, zabytkowe budynki: dawnej straży pożarnej, stajni, stacji ratownictwa górniczego, elektrowni (z 1893), ciepłowni (z 1895), nadszybia szybu „Fortuna III”, maszynowni „Fortuna I” (przedział Zachód; z końca XIX).

ZACHODNI (pierwotnie Cäsar), szyb wentylacyjny ►kopalni „Kleofas”, położony na południowym brzegu ►Rawy; drążony w l. 1890–1891 (głębokość 87 m), oddany do użytku w 1893; przekrój szybu: okrągły i beczkowaty; w l. 1895–1896 pogłębiony do 447 m; w 1898 wyposażony w metalową wieżę; ok. 1931 włączony do sieci kopalnianych torów kolejowych.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

ZACHODNIE USKOKI (I, II, III), występujące w zachodniej części obszaru wydobywczego ►kopalni „Kleofas”, osiągają zrzuty w granicach 10–35 m na wschód.
https://zapadliska.gig.eu/sites/default/files/KWK%20Kleofas%20-%20info%20POL.pdf.

ZACZEK Helena, z. d. Przykling (6 VI 1911, Załęże – po 1963), działaczka ruchu śpiewaczego w Załężu, członek Towarzystwa Śpiewaczego ►Halka, w czasie okupacji przechowywała sztandar tej organizacji oraz obszerny zbiór publikacji i zapisów nutowych; wyróżniona Srebrną Odznaką „Zasłużony dla Województwa Katowickiego”.
APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Organizacyjno-Prawny, sygn. 3447.

ZAGÓRSKI Antoni (2 III 1899, Wyry–?); nauczyciel, absolwent państwowego kursu Seminarium w Bydgoszczy, pracował w Orzegowie, Pszczynie; w latach 1932–1937 był kierownikiem ►Szkoły Podstawowej nr 25 w ►Załęskiej Hałdzie, założył placówkę ►Związku Strzeleckiego w Załęskiej Hałdzie i KS ►Strzelec Załęska Hałda; znacząco przyczynił się do podziału mieszkańców osady na zwolenników Związku Strzeleckiego i ►Związku Powstańców Śląskich w Załęskiej Hałdzie, w efekcie konfliktu został zmuszony do opuszczenia osiedla; w latach 1938–1939 uczył w SP nr 3 w Tarnowskich Górach.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych – nauczyciele, sygn. Z -9.

ZAGRODNICY MNIEJSI, przedstawicieli chłopstwa, w 1799 pracowali na polu pańskim pełne 2 dni (od świtu do zmierzchu); wysiewali 1,5 korca ozimin, 2,5 korca zboża jarego; hodowali 1 krowę, byli zobowiązani do wykopków ziemniaków i łamania lnu.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, [b.m.w., 1955].

ZAGRODNICY WIĘKSI (półsiodłacy), w 1799 w Załężu reprezentowani przez 22 przedstawicieli chłopstwa; pracowali 3 połowy dnia w tygodniu na polu pańskim z 3 sztukami bydła albo przez 3 całe dnie z 1 osobą bez bydła; wysiewali 3 korce ozimin, 5 korców zbóż jarych, dodatkowo 2,5 korca zboża na ugorach; hodowali 1–2 krowy, 2 woły robocze i konia.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, [b.m.w., 1955].

ZAJONTZ, piekarnia (piętrowa) przy ul. Wojciechowskiego 24 (ob. ►ul. Gliwicka), zał. w I dekadzie XX w. przez Jakuba Zajontza, w l. 30 XX w. należała do Willy Zajontza. W 1940 zatrudniała 7 pracowników. Jako mienie poniemieckie w l. 40. XX w. przejęta przez ►Konsum Śląski.
APK, Miasto Katowice, sygn. 398; AUM, zesp. 1, sygn. 2402.

ZAKĄTEK KOLEJARZA, ogródki działkowe (30 działek) przy ul. ►18 Sierpnia; o łącznej powierzchni 0,93 ha, dostępne dla niepełnosprawnych, przez tereny ogródków prowadzi wąska ścieżka w kierunku osiedla 18 Sierpnia (ale bez możliwości przejścia).

ZAKŁAD OPIEKUŃCZO-LECZNICZY W KATOWICACH-ZAŁĘŻU, umiejscowiony przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka). W 1948 przebywało w nim 22 pensjonariuszy; do 1950 funkcjonował jako Dom Starców prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi (powrócił pod ich zarząd od 1990); w l. 1950–1990 funkcjonował pod zarządem Stowarzyszenia Katolików Świeckich Caritas. Obecnie jest to niepubliczny zakład opieki zdrowotnej o profilu ogólnym dla przewlekle chorych i niepełnosprawnych. Ze względu na organizację do zakładu przyjmowane są tylko kobiety, a celem Zakładu jest całodobowa opieka i leczenie osób, które ze względu na zły stan zdrowia i trudną sytuację rodzinną nie mogą przebywać w swoim środowisku domowym. Udzielanie całodobowych świadczeń zdrowotnych obejmuje swoim zakresem pielęgnację i rehabilitację. Zakład realizuje usługi w ramach umowy ze Śląskim Oddziałem Wojewódzkim NFZ. Zajmuje 2 budynki – w budynku głównym (dwukondygnacyjnym, z poddaszem, windą) mieszczą się: pokoje są 2-, 3- i 4-osobowe (wyposażone w łóżka rehabilitacyjne z oprzyrządowaniem do rehabilitacji przy łóżku, podnośniki do kąpieli i przewożenia chorych, wózki inwalidzkie, balkoniki, poręcze), gabinety lekarsko-pielęgniarskie (z wymaganym przez NFZ sprzętem, m.in. aparat EKG, inhalatory, koncentrator tlenu), świetlice, jadalnie, łazienki (węzły sanitarne), sala rehabilitacyjna (z sprzętem do kinezyterapii i fizykoterapii), kuchnia, pralnia, magazyny oraz własna kotłownia (z ogrzewaniem gazowym); w budynku gospodarczym (jednokondygnacyjnym) – warsztat i szwalnia.
APK, Urząd Wojewódzki Śląski – Oddział Pomocy Społecznej, sygn. 37; https://www.zol-katowice.wiara.org.pl/index.php.

ZAKŁAD WYROBÓW ŚLUSARSKICH I KOWALSKICH BRACI DZIACZKO zob. ►Dziaczko.

ZAKŁADOWA STRAŻ POŻARNA KOPALNI KLEOFAS, jednostka kopalniana, zał. 1909, sztandar poświecony 6 V 1923. Pod koniec l. 40. XX w. skupiała 30 umundurowanych strażaków; na jej wyposażeniu znajdowały się: pompa, motopompa, sikawka ręczna firmy Minimax, 28 gaśnic śniegowych, 36 gaśnić tetrowych, 4 drabiny (wysokości 21 m), 2 samochody, syrena elektryczna (do alarmowania); wodę czerpała z własnych basenów. W l. 50. XX w. liczyła 10 strażaków, na czele których stał komendant; do 1986 składała się z górników dołowych i powierzchniowych; od 1999 przekształcona w Zakładową Służbę Ratowniczą. Zakończyła działalnośc wraz z zlikwidowaną kopalnią.
APK, zesp. Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego, sygn. 1152; APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 1500; „Skarbnik” 2003, nr 3.

ZAKŁADOWA ZAWODOWA STRAŻ POŻARNA KOPALNI „KLEOFAS”, zał. 1923 (sztandar z 6 V 1923), zajmowała się ochroną przeciwpożarową całego zakładu; od 1986 rozdzielono służbę na dołową i na powierzchni; do 1999 jednostka Straży Pożarnej; do zakończenia działalności wydobywczej macierzystej kopalni funkcjonowała jako ZZSP KWK „Kleofas”.
80 lat Zakładowej Zawodowej Straży Pożarnej w KWK Kleofas. „Skarbnik” 2003, nr 4.

ZAKŁADOWY DOM KULTURY HUTY BAILDON, zał. 1945 w dawnym ►Kaisergarten (pow. 7262 m³) przy ob. ►ul. Gliwickiej; przebudowany w l. 1960–1961 wg projektu ►Henryka Buszki, ►Aleksandra Franty, T. Szewczyka, Marcina Dziewońskiego na budynek o pow. 17 863 m³ przesunięty od osi ulicy o ok. 5 m. Prowadził działalność oświatową i kulturalną (nauka języków obcych, m.in. esperanto, nauka gry na instrumentach) pod mecenatem Związku Zawodowego Hutników; od 1964 działał pod zarządem komisarycznym; od 1991 zmienił nazwę na Pałac Rozrywki Atomek (K. Tomecki). W ZDK prowadzono m.in.: Klub Weterana Pracy, bibliotekę, zespoły muzyczne: ►Anonim, Profil, Zejm, dziecięcy zespół akordeonowy, ►Zespół Mandolinistów (od 1947), orkiestrę estradową, orkiestrę dętą, trio harmonijek ustnych, kwartet męski, orkiestrę jazową młodzieżową ZMS, zespół wokalny żeński ►Florentynki (zał. na pocz. l. 60. XX w.), muzyczne ognisko dziecięce, zespoły taneczne i baletowe, kursy tańca towarzyskiego, Klub Filmowo-Fotograficzny, Koło Plastyczne, Koło Recytatorskie, kółko plastyczne amatorów, chór mieszany, Scas – klub fantastyki; funkcjonowało kino Bajka; Bogdan Łukaszewski prowadził „Wieczory poezji przy świecach”; w 1968 założono Zakładową Izbę Pamięci. Pracami ZDK kierowali: Jerzy Pawlicki, Władysław Bazior, Edward Czok, Stanisław Maczyński, Edward Buszman, Kazimierz Tomecki.
Amatorskie Zespoły Artystyczne. Katowice 1989; Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w zbiorach MHK; „Głos Baildonu” 1959, nr 5, 1960, nr 5, 1962, nr 20, 1963, nr 20, 1965, nr 1, 1968, nr 2, 1971, nr 8; „Wieczór” 1960, nr 104; U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009.

ZAKŁADY NAPRAWCZE TABORU KOLEJOWEGO nr 2, budowane w 1969 na terenie ►Obroków (11 ha) na podstawie decyzji Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach z 29 XI 1968; połączone bocznicą kolejową ze stacją Chorzów-Batory; zajmują się budową zespołów i podzespołów oraz części dla Polskich Kolei Państwowych.
AUM Katowice, zesp. 5, sygn. 3820.

ZALENZE, pole górnicze o powierzchni 54,3 tys. m², o kształcie trójkąta; graniczyło z nadaniem kopalni „König” (od północy) i ►Christnacht (od południa); prace badawcze prowadzono od 4 X 1900; nadanie to oraz nadanie Waterloo posłużyło za rekompensatę dla arcybiskupstwa wrocławskiego po sprzedaży fiskusowi majątku Chorzów-Dąb; na polu tym powstała kopalnia „Eminencja”.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

ZALENZERSTRAßE, zob. ulica ►Bracka.

ZAŁĘSKA HAŁDA, cegielnia kopalni „Wujek” (►Koncernu Hohenlohe); produkowała 2 000 000 sztuk cegieł rocznie; czynna do ok. 1923.
APK, zesp. Hohenlohe, sygn. 990; J. Berent: Księga adresowa woj. śląskiego na rok 1926–1927. Katowice 1927.

ZAŁĘSKA HAŁDA, obszar w południowo-zachodniej części Załęża (ograniczony od południa z ziemią należącą do ►dworu w Załężu, graniczący od wschodu z Hałdą Katowicką, od południowego wschodu z Brynowem, od południa z Lasem Panewnickim, od zachodu ►Lasem Załęskim), wyodrębniony ostatecznie jako nowa jednostka topograficzna w XVII–XVIII w.; leży głównie na wschodnich zboczach ►Wzgórz Kochłowickich (najwyższe wzniesienia do 338 m n.p.m.). Najstarsza z osad Załęża powstała ok. 1640 w rezultacie intensywnej eksploatacji górniczej (zob. ►górnictwo węgla kamiennego); pierwotnie teren ten nazywano ►Załęską Górą (góra = kopalnia); nazwa osady pochodzi prawdopodobnie od wysypiska po dawnym górnictwie rud żelaza na tym obszarze; nazwa Załęska Hałda wzmiankowana po raz pierwszy w l. 1710–1720 w aktach parafii bogucickiej (Maryna Banasiowa z Hołdy). Środowisko naturalne tworzyły: ►Dziembałowskie Stawy oraz potoki ►Osiek, ►Johanka i kilka bezimiennych. Najstarsza część Załęskiej Hałdy powstała na polanie w ►Lesie Załęskim; pod koniec XVIII w. zabudowa składała się z podwójnego szeregu kilkunastu zagród po wschodniej stronie dzisiejszej ►ul. Dobrego Urobku na wysokości ►ul. Okrężnej. Najbardziej na zachód wysunięty teren – ►Owsiska – miał charakter rolniczy; rozwój górnictwa (kopalnie węgla kamiennego: ►Charlotte – 1792, ►Victor – 1840, ►Kleine Helene – 1843) i hutnictwo szkła (►Załęska Szklarnia – 1820) i cynku (huty: ►Johanka – 1822, ►Victor – 1842) przyczynił się do zmiany charakteru miejscowości z rolniczej na przemysłową. Po upadku hut cynku górnictwo zdominowało gospodarkę miejscowości – w wyniku scalania pół górniczych teren znalazł się w strefie eksploatacyjnej dwóch zakładów wydobywczych: od 1865 ►kopalni „Kleofas”, a od 1899 ►kopalni „Wujek” (zob. ►Osiedle Kopalni „Wujek”). Rozwojowi górnictwa węglowego towarzyszyło powstawanie cegielń (m.in. ►Silberstein, ►Kleofas I); po zakończeniu działalności gospodarczej cegielnie zmieniały przeznaczenie – jedna z nich została w 1925 przebudowana na ►posterunek Policji Państwowej Województwa Śląskiego, w drugiej, należącej do koncernu Hohenlohego, powstał prowizoryczny ►kościół p.w. św. Cyryla i Metodego. W okresie międzywojennym krajobraz przemysłowy osiedla uzupełniły drobne zakłady należące do przemysłu budowlanego (►Carl Lorenz) oraz spożywczego (►Wytwórnia wód mineralnych i rozlewnia piwa Franciszka Sitko). W miarę postępującej industrializacji wzrastała liczba ludności, w 1890 osada skupiała 845 mieszkańców. Od wieków średnich przez Załęską Hałdę przebiegał pradawny trakt ►Piotrowicka Droga, łącząc ją z Mikołowem i Załężem; w okresie industrialnym od 1846 ►linia kolejowa (obecnie nr 140) – połączenie z Mikołowem i Katowicami, w okresie II wojny światowej ►szosa kochłowicka – połączenie z Kochłowicami i Halembą. Ubogą sieć ulic do 1956 tworzyły 4 jednostki topograficzne: ►ul. Załęska Hałda, ►Osiedle Kopalni „Wujek”, część ►ul. F. Bocheńskiego i ►ul. Kochłowicka. W miarę rozwoju miejscowości powstawały oberże: ►Waldschloß (Ginterówka), Max Retta, restauracje Fojta i ►Karola Mroncza oraz kilka innych, masarstwo reprezentowała Maria Olesch, działał magiel, istniało ogrodnictwo Karola Mierzwy. Charakterystycznym elementem krajobrazu Załęskiej Hałdy były ►polowe piece piekarskie – gdzie ludność sama wypiekała chleb (jeszcze w okresie międzywojennym).
Pod względem administracyjnym do 1924 Załęska Hałda należała do ►gminy Załęże, do 1939 wchodziła w skład ►Dzielnicy III miasta Katowic (obejmującej także Dąb), w l. 1939–1945 władze okupacyjne przemianowały ją na ►Kattowitz West; w 1945 powstała dzielnica Katowice – Zachód, w l. 1951–1975 ►Katowice – Śródmieście – Zachód; w l. 1975–1996 dzielnica ukrywała się pod nr. 29; w 1997 cały teren został rozparcelowany na trzy części, zaklasyfikowane do dzielnic pomocniczych Katowic: do ►Osiedla Witosa – Obroków, do Załęża i do ►Załęskiej Hałdy – Brynowa.
W l. 1872–1873 wybudowana została pierwsza ►szkoła ludowa w Załęskiej Hałdzie; 3 V 1921 budynek na jeden dzień został zajęty przez powstańców śląskich; spełniał swoje edukacyjne funkcje do 1928, potem został przebudowany na mieszkania dla nauczycieli; uroczyste otwarcie nowej placówki nastąpiło w 1929 (zob. ►Szkoła Podstawowa nr 25).
Na początku XX w. mieszkańcy zaczęli interesować się życiem społeczno-politycznym. W 1913 polski ruch związkowy reprezentowało ►Zjednoczenie Zawodowe Polskie. Aż do 1920 społeczeństwo brało udział w życiu organizacyjnym Załęża. Od 1919 zaczął się formować ruch narodowo-niepodległościowy; w jego strukturach zostało utworzone Towarzystwo Śpiewacze ►Lutnia, w 1920 powstały: gniazdo ►Towarzystwa Gimnastyczne „Sokół” i KS ►Naprzód „1912”; w narodowym ruchu robotniczym ►Narodowe Stronnictwo Robotników przekształciło się w Narodową Partię Robotniczą; formy organizacyjne przyjął także ruch socjalistyczny, działalność prowadziła ►Polska Partia Socjalistyczna, z podległym jej ideowo ►Centralnym Związkiem Zawodowym Polskim.
W 1920 działania zbrojne polskich sił niepodległościowych przyczyniły się do opanowania miejscowości w II powstaniu śląskim przez siły peowiackie; po raz drugi powstańcy zajęli tę miejscowość w III powstaniu śląskim (2/3 V 1921) i na jeden dzień ustanowili dowództwo w miejscowej szkole; był to jeden z rejonów koncentracji oddziałów powstańczych przygotowujących się do natarcia na Katowice; liczni ochotnicy z Załęskiej Hałdy tworzyli ►Załęską Kompanię Powstańczą w pułku katowickim Walentego Fojkisa (w baonie Rudolfa Niemczyka), walcząc w oddziałach na różnych frontach III powstania; 20 VI 1922 miejscowość została uroczyście przejęta przez administrację polską.
W okresie międzywojennym najsilniejszy był obóz prorządowy – sanacyjny; należały do niego ►Narodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy, w 1927 ►Związek Strzelecki, ►Związek Powstańców Śląskich, ►Ogólny Związek Podoficerów Rezerwy, ►Związek Obrony Kresów Zachodnich, ►Związek Związków Zawodowych; przy Narodowej Partii Robotniczej działał ►Związek Młodzieży Polskiej „Jedność”, przy Polskiej Partii Socjalistycznej – RKS ►„Naprzód”, w Załęskiej Hałdzie istniały: Koło Amatorów p.w. Juliusza Słowackiego, ►Towarzystwo Polek, ►Towarzystwo Młodych Polek, ►Drużyna Harcerska im. Jana Opolskiego, ►Towarzystwo Czytelni Ludowych. W 1933 zawiązał się ►Komitet Pomocy Bezrobotnym, Towarzystwo Ogródków Działkowych ►„Miłość”, ►Katolickie Stowarzyszenie Kobiet w Załęskiej Hałdzie. Wpływ na życie społeczne miała kopalnia, spośród jej załogi wywodzili się prezesi organizacji – np. ►Wiktor Sławiński w gnieździe „Sokoła”.
Efektem żywiołowej eksploatacji górniczej była postępująca dewastacja środowiska naturalnego, zauważalnego od początku XX w.; szkody górnicze i ich skutki (z braku skutecznego pomysłu na likwidację) odczuwalne były w okresie międzywojennym – m.in. zapadliska pod boiskiem szkolnym i pod słupami linii elektrycznych (mówiono, że kłaniały się przechodzącym ludziom), po roztopach i ulewach Załęska Hałda przypominała bagna poleskie. Sytuację pogarszało spowodowane bezrobociem dzikie wydobycie węgla w licznych ►biedaszybach. W związku z dewastacją środowiska zniweczone zostały plany budowy ośrodka sportowego (zwanego też Parkiem Sportowym) przez magistrat katowicki (z planów został skreślony stadion sportowy; wybudowano jedynie basen pływacki ►Bugla oraz ►strzelnicę sportową dla ►Kurkowego Bractwa Strzeleckiego).
Załęska Hałda miała znaczenie militarne. Jeszcze przed I wojną światową na zachód od centrum miejscowości wybudowano strzelnicę wojskową w ►Lesie Załęskim, a w okresie międzywojennym skład amunicji 73. Pułku Piechoty (od 1936 droga wojskowa łącząca koszary z obiektem wojskowym). 1 IX 1939 Załęska Hałda stała się przedpolem walk w obronie Katowic; nacierającym od Ligoty wojskom hitlerowskim próbowały stawiać opór oddziały samoobrony powstańczej; pierwszą ofiarą tych walk po stronie polskiej został ►Teofil Patalong; innych obrońców gestapo poszukiwało przez cały okres okupacji (m.in. w KL Auschwitz zginął ►Robert Oleś); wśród ofiar eksterminacji byli: ►Paweł Bluszcz, ►Paweł Bromboszcz, ►Edmund Szwed, ►Wincenty Patalong, ►Jan Gołąbek. Na terenie Załęskiej Hałdy funkcjonował niemiecki obóz jeniecki przy ►kopalni „Wujek”, który po 1945 został wykorzystany do organizacji obozu pracy (zob. ►Obóz pracy przy kopalni „Wujek”) Centralnego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego; obóz ten istniał do 1949; później baraki przekazano junakom Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”.
Po II wojnie światowej ponownie wzrosło militarne znaczenie miejscowości; stacjonująca w Katowicach ►Szósta Śląska Brygada Wojsk Zmechanizowanych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (należąca do Jednostek Nadwiślańskich) wybudowała tu ►poligon ze strzelnicami, torem przeszkód i innymi urządzeniami; uległy one likwidacji na początku XXI w.
Ok. 1956–1957 Załęska Hałda otrzymała połączenie autobusowe z Katowicami (uruchomiono linię nr 70). W II poł. l. 50. XX w. odrodziły się też instytucje kulturalne, a życie towarzyskie zostało przeniesiona do ►Osiedla Kopalni „Wujek”, gdzie funkcjonowały 2 dwa zakładowe ►kina kopalni „Wujek” i mieściły się siedziby miejscowego ►Koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację i Oddział Polskiego Związku Hodowców Gołębi Pocztowych ►V-21 (zał. 1952). W l. 1976–1981 w miejscu osiedla fińskich domków wybudowane zostało ►Osiedle Witosa. Z przeszłości pozostało niewiele: ►Osiedle Kopalni „Wujek”, ►krzyż przydrożny przy ul. Przekopowej i ►krzyż przydrożny przy ul. Witosa, ►kościół pw. Świetych Cyryla i Metodego, ogródki działkowe i stara zabudowa przy ►ul. Chodnikowej. Pamięta się także o tych, którzy polegli w czasie II wojny światowej; ich nazwiska wyryto na tablicy pamiątkowej, umieszczonej obecnie na ►skwerze im. Antoniego Węglarczyka.
Pod względem przynależności parafialnej Załęska Hałda od początku swego istnienia należała do parafii w Bogucicach; w 1900 została przydzielona do ►parafii św. Józefa w Załężu. Zalążki ►parafii św. Cyryla i Metodego zaczęły się kształtować w latach 1937–1941, najpierw wokół kaplicy umieszczonej w ►Ginterówce, następnie przeniesionej do ►Szkoły Podstawowej nr 25, została stworzona stacja duszpasterska; w 1942 nastąpiło wydzielenie lokalii obsługiwanej przez duszpasterzy z kościoła w Załężu; w l. 1945–1947 duchowni objęli opieką duszpasterską więźniów w ►obozie pracy kopalni „Kleofas” przy szybie ►Wschodnim; do 1979 funkcjonowała kuracja (z administratorem w l. 1949−1959); odrębna parafia została utworzona w 1979, a fakt ten potwierdzono w 1992. W 1953 liczyła 2,5 tys. wiernych, w tym 1,5 tys. polskich reemigrantów z Francji (1947−1948), osiedlonych w kolonii ►Załęska Hałda (fińskie domki). Z końcem l. 50. XX w. objęła część terenów należących dotąd do parafii św. Ludwika Króla w Panewnikach; w 1982 dała początek ►parafii Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Herberta na Osiedlu Witosa, której przekazała 3/4 mieszkańców (spadek liczby parafian z 4 tys. w 1968 do ok. 1 tys. w 1982).
W Polsce znaną postacią wywodzącą się z Załęskiej Hałdy jest biskup kielecki Stanisław Szymecki; warto też wspomnieć żyjącą tu w okresie międzywojennym Marię Mikę, wnuczkę Józefa Lompy.
Współcześnie Załęska Hałda ma głównie charakter mieszkaniowy i usługowy (dominuje branża motoryzacyjna, m.in. ►salony samochodowe Pietrzaka i ►Renault); stanowi także (po przecięciu miejscowości autostradą A-4) ważny węzeł komunikacyjny Katowic.
AUM Katowice, zesp. 1, sygn. 98–100; zesp. 2, sygn. 591–594; zesp. 3, sygn. 38; zesp. 5, sygn. 480–489; APK, zesp. Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 40; Kronika Szkoły Podstawowej nr 25, T. 1–2; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa. Stalinogród-Załęże 1956; D. Absalon, S. Czaja, A.T. Jankowski: Środowisko geograficzne. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 1. Katowice 2012; J. Tofilska, A. Steuer: Osady i osiedla. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 2. Katowice 2012; „Górnoślązak” 1902, nr 6.

ZAŁĘSKA HAŁDA, Spółdzielnia Mieszkaniowa w Katowicach przy ►ul. Eugeniusza Kwiatkowskiego 8; powstała 1 VII 1991 – wydzielona z zasobów mieszkaniowych Spółdzielni Mieszkaniowej „Górnik” w Katowicach, przejmując 3397 członków. Została zarejestrowana przez Sąd Rejestrowy w Katowicach 6 VII 1991. Przy Spółdzielni prowadzi działalność Agencja Pośrednictwa Nieruchomości Załęska Hałda.
https://zaleskahalda.pl/O-nas,47.html.

ZAŁĘSKA HAŁDA, historyczne osiedle ►kopalni „Kleofas”, która przeznaczyła na ten cel 40,54 ha gruntu z ►majątku rolnego Załęże. Budowę rozpoczęto 1 III 1947. Składało się z 455 domków (pierwotnie planowano 500), w tym 250 fińskich (drewnianych) na podstawie umowy z fińską firmą Funtala Cy Helsinki i 5 olsztyńskich (drewnianych, otynkowanych z zewnątrz). Osiedle wyposażono w oświetlenie uliczne, jednak nie było ono skanalizowane, a wewnętrzne drogi nieutwardzone. Na terenie osiedla funkcjonowały: świetlica kopalniana, szkoła, przedszkole i żłobek. W 1956 skupiało 3020 mieszkańców, głównie napływowych z okolicznych województw i repatriantów z Francji, Belgii i Niemiec. W 1976 zostało zlikwidowane; na jego miejscu powstało ►Osiedle Witosa.
APK, zesp: Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego Katowice, sygn. 816; APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 1186; AKAD, zesp. Akta Lokalne, sygn. AL 2529; Kronika parafii pw. św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie – przechowywana na probostwie; L. Szaraniec: Osady i osiedla Katowic. Katowice 2010.

ZAŁĘSKA HAŁDA zob. ►Miłość

ZAŁĘSKA HAŁDA, dzielnicowy plac zabaw urządzony w 2014; wyposażenie: rozbudowany domek (drewniano-plastikowy), zjeżdżalnie (rurowe, z drabinkami, elementami wspinaczkowymi), zadaszona piaskownicą, huśtawki i liczne bujaczki, ławki, stanowisko do gry w szachy; poza terenem ogrodzonym usytuowano stół do ping ponga; przed placem zabaw znajduje się stacja wypożyczania rowerów miejskich.
https://www.google.pl/maps/place/Plac+zabaw+2DZIELNICA.

ZAŁĘSKA HAŁDA, nazwa historycznej, istniejącej do 1956 ulicy (jednej z trzech w Załęskiej Hałdzie: ►ul. F. Bocheńskiego, ►ul. Kochłowicka i ul. Załęska Hałda); uległa podziałowi na: ►ul. Brygadzistów, ►ul. Dobrego Urobku, ►ul. Kombajnistów, ►ul. Okrężną, ►ul. Przekopową, ►ul. Upadową, ►ul. Wrębową i ul. Załęska Hałda (2). Na przełomie XVIII–XIX w. centrum przemysłowe górniczo-hutnicze osady Załęska Hałda: z kopalniami: ►„Charlotte”, ►„Johanka”, ►„Kleine Helene”, ►„Victor”, hutami: ►Johanka, ►Victor. Ukształtowała się na terenie dawnej kolonii ►Johanka (do l. 30. XX w. ok. 80 zabudowań mocno co do kształtu i wielkości zróżnicowanych, niektóre pierwotnie pokryte tekturą), zdewastowanym przez intensywną eksploatację górniczą. Przed I wojną światową przy ulicy mieściły się: cegielnia ►Silberstein, kamieniołom, magazyny mięsne (zob. ►Masarstwo i rzeźnictwo), hotel ►Waldschloß, siedziba firmy ►J. Kunschmann; do 1939: stajnie (z 1923), ►Posterunek Policji Państwowej Województwa Śląskiego, ►Paweł Sitko Fabryka Wód Mineralnych (rozlewnia piwa), ►ogrodnictwo szklarniowe, piekarnie polowe (zob. ►Piekarstwo), restauracja ►Karola Mroncza; po zakończeniu II wojny światowej: sklep ►Śląskiej Spółdzielni Spożywców, noclegownie (3 obiekty oznaczone literami A–C) kopalni „Wujek”. Znani mieszkańcy: ►Wiktor Piwko, ►Teofil Patalong, Karol Rudzki, ►Karol Mroncz, biskup Stanisław Szymecki.
AUM Katowice, zesp. 2, sygn. 589–595.

ZAŁĘSKA KOMPANIA POWSTAŃCZA, utworzona 2 V 1921 w Załęskim Lesie, w jej skład wchodzili członkowie ►Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, ►Towarzystwa Śpiewaczego „Halka”, Centralnego Związku Zawodowego; liczyła 220 powstańców; dowódcą był Augustyn Szlachta. Pierwszym zajętym przez powstańców obiektem była ►Szkoła Katolicka w Załęskiej Hałdzie – od 3 V 1921 kwatera kompanii. Początkowo kompania była uzbrojona w broń długą produkcji rosyjskiej, następnie w karabiny Mauser 96. Brała udział w walkach z żandarmerią w Wirku (3 V 1921); od 6 V wchodziła w skład Pierwszej Kompanii Szturmowej II baonu 1. pułku wojsk powstańczych. Zajęła Porębę i Mikulczyce; 7 V z Łabęd przetransportowana pociągiem do Sławęcic; walczyła pod Sławęcicami, Birawą (z wojskami włoskimi), Koźlem. Powstańcy zajęli Stare Koźle, Pogorzelec, Brzeźne, Kędzierzyn; wysadzili most na Odrze.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy, sygn. 208 II.

ZAŁĘSKA SZKLARNIA, huta szkła w Załęskiej Hałdzie, zał. 1820 (Salman, Karl Edler, Hans Glass), w 1822 zakończyła działalność. Budynki po zaadaptowaniu zostały przejęte przez uruchomioną w tym samym miejscu hutę cynku ►Johanka.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalnia „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZAŁĘSKA ULICA, zob. ►Kochłowicka Ulica.

ZAŁĘSKI PARK, park miejski w dzielnicy Załęże przy ►ul. Gliwickiej w rejonie skrzyżowania z ►ul. Jana Pawła II, obok ►Młodzieżowego Domu Kultury Załęże, pomiędzy ►torami kolejowymi a ►Miejskim Przedszkolem nr 39. Utworzony 26 VII 2010, powstał na terenie ►Ogrodu Jordanowskiego (modernizowanego w l. 2008–2010). Obiekty: plac zabaw dla dzieci, kompleks sportowy.

ZAŁĘSKI POTOK, ciek wodny na terenie Załęża, dopływ ►Osieka; źródła 300 m na południe od ►ul. Kochłowickiej, płynął w kierunku wschodnim (►ul. Żeliwna), przez tereny nadań górniczych (►Jenny, ►Charlotte, ►Victor), na przełomie l. 30.–40. XX w. przez zapadlisko górnicze (wydobycie iłu żelazistego), tworząc bagnisko (najniższy punkt ►ul. Bocheńskiego).
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZAŁĘSKI STAW, akwen, obecnie nieistniejący; powstał w XV wieku; na jego pn. brzegu w 1801 roku zbudowano hutę ►Baildon.

ZAŁĘSKIE FESTYNY RODZINNE, zob. ►Dni Załęża.

ZAŁĘSKIE WARSTWY, serie mułowców, jedne z dwóch, obok ►orzeskich warstw, występujących na terenie Załęża.

ZAŁĘŻANKA, wytwórnia kosmetyków, początkowo fabryka mydła, założona w drugiej połowie lat 40. XX w. przy ul. Franciszka ►Anioła w Załężu; inne nazwy: Laboratorium Chemiczno-Kosmetyczne, „Silesiana”; właściciel: Jan Krzemiński i S-ka; ostatnia wzmianka w 1958 roku.
AUM, zesp. 1, sygn. 36; Śląska Księga Adresowa. Informator gospodarczy na rok 1958. Katowice 1958.

ZAŁĘŻE, statutowa jednostka pomocnicza Katowic, dzielnica nr 7 spośród 22 dzielnic miasta (na mocy uchwały Rady Miasta z 1 stycznia 1992), w zespole dzielnic północnych (według uchwały Rady Miasta z 29 września 1997). Z historycznych terenów Załęża wydzielono dzielnice: osiedle ►Witosa (wraz z ►Obrokami) i ►Załęską Hałdę-Brynów część zachodnią (północną część tej dzielnicy). Dzielnica nr 7 Załęże posiada obowiązujący od 25 listopada 2021 statut, natomiast pierwsze wybory do rady jednostki pomocniczej odbyły się 1 marca 2015 roku; Rada Dzielnicy składa się z 15 radnych wybieranych na czteroletnią kadencję, organem wykonawczym jest Zarząd Dzielnicy, siedziba rady znajduje się przy ulicy ►Gliwickiej 150, przy skrzyżowaniu z ulicą ►Pokoju; przewodniczącym Rady Dzielnicy kadencji 2019–2023 był Andrzej Karol, natomiast przewodniczącym Zarządu Krystian Zybura.^.

ZAŁĘŻE, hotel przy ►ul. Gliwickiej 106 w Załężu, właściciel: Tomasz Strączyński; dwugwiazdkowy, członek Śląskiej Izby Turystycznej; wybudowany na pocz. l. 90. XX w.; 32 pokoje i apartamenty (68 miejsc noclegowych), sale konferencyjne z wyposażaniem, sala telewizyjna, Internet, pub.
https://zaleze.katowice.pl.

ZAŁĘŻE, monografia historyczna dzielnicy i ►parafii św. Józefa w Załężu, opracowana w 1955 roku przez Ludwika ►Musioła w dwóch wersjach; akcentuje zwłaszcza czasy feudalne w miejscowości i początki okresu industrializacji.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu (maszynopis 1955).

ZAŁĘŻE I (Johann Sobieski, Christnachtschacht, Zalenze), nazwa (od 31 XII 1937) pola górniczego ►kopalni „Kleofas” (856,363 kuksy); nadane pierwotnie 15 VIII 1854 ►Ernestowi Georgowi de la Tour (na jego wniosek z 1853); odkupione w 1880 przez ►Spadkobierców Gieschego; część kuksów nabył ►Magnus Teodor von Moltke (po II wojnie światowej fakt niemieckiego pochodzenia właściciela władze „ludowej Polski” próbowały wykorzystać do pozbawienia odszkodowania za to pole amerykańskich właścicieli ►koncernu Giesche).
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511; R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZAŁĘŻE II (Christnachtschacht Ertgänzung), nazwa (od 31 XII 1937) pola górniczego ►kopalni „Kleofas” (339 kuksów).
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511.

ZAŁĘŻE STREET ART FESTIVAL, organizowany w latach 2013 i 2014, festyn integracyjny dla mieszkańców dzielnicy.

ZAŁĘŻE – ZAŁĘSKA HAŁDA, droga zaprojektowana w 1889 roku z inicjatywy Spółki Akcyjnej ►Giesche, budowana do roku l892, przebiegała w pobliżu szybu „Schwarzenfeld” (zob. szyb ►Wschodni).
APK, zesp. Giesche SA, sygn. 4863.

ZAMEK ZAŁĘSKI zob. ►Dwór w Załężu

ZAMUŁKOWA ULICA, dł. 100 m, układ równoleżnikowy. W 1919 mieścił się na niej posterunek policji niemieckiej (Sicherheitspolizei) – obiekt polskiego ataku w okresie I powstania śląskiego; w okresie międzywojennym: 2 kamienice, których właścicielami byli Mamok i Wiengarten, zamieszkała przez ludność żydowską, głównie kupiectwo;, zakłady chemiczne Silesiana; warsztat elektrotechniczny i radiotechniczny; Katowickie Przedsiębiorstwo Robót Telekomunikacyjnych (z świetlicą).
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy Katowice, sygn. 107; AUM, zesp. 1, sygn. 2585.

ZAPADLISKO, w ►Lesie Załęskim, na terenie ►Załęskiej Hałdy (obszaru), spowodowane górniczą eksploatacją węgla kamiennego; do września 2016 roku wypełnione wodą, flora: lilie wodne; fauna: 24 gatunki ważek.
https://wazki.pl/katowice_zaleska_halda.html

ZAPŁOCIE, nazwa miejscowa w Załężu, bliżej niezlokalizowana; występująca w dokumentach z 1723 i 1725 roku.
Kataster karoliński z lat 1723, 1725 (kserokopia w MHK).

ZAREMBSKI Franciszek (1801, Knurów – ?), nauczyciel, absolwent seminarium w Pilchowicach; od 1827 zatrudniony w nowo wybudowanej ►szkole katolickiej w Załężu (pierwszy kierownik w dziejach miejscowości); od 1828 pracownik gminy Załęże, od 1830 stały sekretarz gminny. W 1834 przeniesiony do Żyglina.
Kronika Szkoły Podstawowej nr 20 w Katowicach Załężu (wersja elektroniczna).

ZARĘBSKIEGO Juliusza ULICA (pierwotna nazwa do I wojny światowej i w l. 1939–1945 Schulestraße, związana z funkcjonującą przy niej placówką szkolną), dł. 200 m w układzie równoleżnikowym. Plany architektoniczne ulicy są znane od 1905; na początku realizowano  budownictwo przemysłowe (odlewnia metali ►„Silesia” Grützmachera) od strony biegnącej w pobliżu bocznicy kolejowej; zabudowę mieszkaniową w 1907 rozpoczął Peter Mamlas, w 1908 stanęła kamienica Floriana Namyslo, w 1909 Antona Skrzyptza i Johana Kowolika, w 1914 Adolfa Singera; po 1922 kilka kamienic należało do Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz osób prywatnych (np. Teofila Nierychło); funkcjonowały warsztaty rzemieślnicze (m.in. krawiecki Weissmanna), placówki handlowe (np. sklep spożywczy Marii Glabisch i mleczarnia Pauliny Cyroń), swoją siedzibę miał kominiarz. Obecnie przy ulicy mieszczą się m.in.: ►Szkoła Podstawowa nr 20 im. Tadeusza Rejtana, ►Przedszkole nr 26 im. Mariana Mroza, Rodzinne Ogródki Działkowe ►Chryzantema.
AUM, zesp. 2, sygn. 610; Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych: województwo śląskie: 1929/30.

ZARZĄD DZIELNICY ZAŁĘSKA HAŁDA, spontaniczna, powstała z oddolnej inicjatywy na przełomie zimy i wiosny 1945 roku struktura administracyjna, zabezpieczająca np. porzucone poniemieckie mienie osób fizycznych; przewodniczący: Holewik.
AKAD, zesp. AL. 582.

ZASADNICZA SZKOŁA METALOWA NR 2 PRZY FABRYCE MASZYN GÓRNICZYCH MOJ, zob. ►Przemysłowa Szkoła Zjednoczenia Fabryk Maszyn i Sprzętu Górniczego Przy Fabryce Maszyn Górniczych MOJ.

ZASADNICZA SZKOŁA PRZYZAKŁADOWA WOJEWÓDZKIEGO PRZEDSIĘBIORSTWA KOMUNIKACYJNEGO im. STANISŁAWA MASTALERZA, przy ►ul. Gliwickiej 229; powołana 1 IX 1963 decyzją Ministerstwa Oświaty pod pierwotną nazwą Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Katowicach (WPK Katowice); od 1966 z Technikum Samochodowym dla Pracujących WPK; od 1975 Zespół Szkół Zawodowych, w skład którego weszły: Technikum Samochodowe dla Pracujących WPK, Zasadnicza Szkoła Zawodowa WPK, Średnie Studium Zawodowe WPK; od 1977 Zespół Szkół Komunikacyjnych w Katowicach; w skład zespołu weszła również Zasadnicza Szkoła Zawodowa Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej (PKS). 1 IX 1994 utworzono w ramach Technikum Samochodowego klasy ekonomiczne o specjalności ekonomika i organizacja przedsiębiorstw (obejmujące także kształcenie dziewcząt). 1 VII 1996 przemianowano Zespół Szkół Komunikacyjnych na Zespół Szkół Komunikacyjnych i Ekonomicznych, otwierając Liceum Ekonomiczne. Kolejna zmiana organizacyjna nastąpiła 1 września 2007, kiedy to ZSKiE połączono z mieszczącym się nieopodal Gimnazjum nr 7, tworząc ►Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza.
APK, zesp. Dyrekcja Okręgowa Szkół Zawodowych, sygn. 68; https://zs7. katowice.pl/historia-szkoly.

ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA HUTY BAILDON im. Jurija Gagarina, zał. 2 II 1957 (wg innych źródeł czynna od 17 X 1957), pierwsza w Polsce szkoła przyzakładowa; zajęcia prowadzono na wydziale magnesów oraz w budynku przy portierni. W 1959 powstał komitet budowy szkoły. Budynek wykonany przez Wojewódzkie Biuro Projektów wg projektu Tdeusza Rezlera otwarto w 1961 przy ul Chorzowskiej, a poświęcono w 1962. W 1968 patronem szkoły został Jurij Gagarin, a w 1969 otrzymała sztandar. Funkcję dyrektora placówki pełnili: Józef Pełka, Maria Kudlińska, Halina Kasznia. Od 1957 w szkole funkcjonowała ►V Łącznościowa Drużyna Harcerska. W 1973 placówka została przekształcona w liceum zawodowe, a w 1976 w średnie studium zawodowe. Działała do 2001.
U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009; „Głos Baildonu” 1957, nr 14, 1958, nr 6.

ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA KOPALNI GOTTWALD zob. ►Zasadnicza Szkoła Zawodowa Kopalni Kleofas

ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA KOPALNI KLEOFAS, zał. 15 IV 1945 z siedzibą na ►Obrokach; w l. 50. XX w. funkcjonowała jako 3-klasowa Górnicza Szkoła Przemysłowa przy KWK Kleofas; w 1964 prowadziła 6 oddziałów, kształcąc 165 uczniów w specjalnościach: eksploatacja górnicza, elektromonter, górnictwo podziemne, technika eksploatacji złóż. Dysponowała internatem na 152 miejsca (gdzie zatrudnionych było 3 opiekunów). Przemianowana na ZSZ Kopalni Gottwald; w 1993 przekształcona w ►XV LO im. rotmistrza Stefana Pileckiego. Funkcję dyrektorów pełnili: Stanisław Kucharski, Edward Morawiec, Zygfryd Wieczorek.
APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice Kuratorium Okręgu Śląskiego, sygn. 1333; APK, zesp. Ministerstwo Górnictwa i Energetyki, sygn. 3/194, 3/201; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu – maszynopis [1955].

ZASTAWIE, nazwa topograficzna w Załężu w pobliżu potoku ►Osiek, odnotowana w katastrze karolińskim z 1723 i 1725.

ZAWADA Maria, zob. Maria ►Kluba.

ZAWISZA KATOWICE, klub szermierczy przy ►Szkole Podstawowej nr 33 w Osiedlu ►Witosa; założony w 2015 roku, członek Śląskiego Związku Szermierczego; jedna z trzech organizacji sportowych w tej placówce oświatowej.

ZAWSIE, nazwa miejscowa w Załężu, niezlokalizowana; występuje w katastrach z 1723 i 1725 roku.

ZDUNI i KAFLARZE, przedstawiciele rzemiosła i spółdzielczości budowlanej zajmujący się budową i naprawą pieców oraz wytwarzaniem kafli; wzmiankowani w dziejach Załęża po zakończeniu II wojny światowej (spółka Rękosiewicz i Franke, spółdzielnia „Rozwój”); warsztaty w obrębie ul. Wojciechowskiego (►Gliwickiej).
AUM, zesp. 1/, sygn. 2443.

06 KATOWICE (także: „06” Zalenze, „06” Załęże), KS założony 23 VIII 1906 pod patronatem ►kopalni „Kleofas” („Cleofasgrubbe”), pierwszy górniczy klub sportowy na ziemiach polskich, z boiskiem (1907) wchodzącym w skład górniczego kompleksu rekreacyjno-sportowego nad Rawą, w bliskim sąsiedztwie ►Arbeiterheim. Pierwotnie jednosekcyjny, należał do Süd-Ostdeutsche Fußballverband. Siedziby: w restauracji u Golczyka, od 1925 – Ani Ebel, przy ul. Zamułkowej 1 w budynku gminy Załęże. Finansowo był związany z Volksbundem. Spolonizowany w l. 30. XX w. Od poł. l. 20. XX w. wielosekcyjny – sekcje: bokserska (1925), ciężkoatletyczna (1925), hokeja na lodzie (1935–1939), lekkoatletyczna (1926–1931, połączyła się z sekcją lekkoatletyczną KS „Pogoń” Katowice), piłki nożnej (1906–1939), tenisowa (1928–1933). Władze hitlerowskie przekazały sprzęt i boisko Turn- und Sportverein 1895. Należał do Śląskiego Okręgowego Związku Bokserskiego, Górnośląskiego Okręgowego Związku Lekkoatletycznego, Górnośląskiego (Śląskiego) Okręgowego Związku Piłki Nożnej, Związku Tenisistów Województwa Śląskiego. Osiągnięcia: 1 (0–0–1) medal w lekkoatletyce kobiet (1928), udział w rozgrywkach tenisowych klasy A (1932–1933). Działacze: Heinrich Am Ende, Kołodziej (boks), Paweł Talaga, Karol Michatz, Łukasz Gruszka. Wyróżniony odznaką na X-lecie piłki nożnej.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1998, s. 67–68; „Siedem Groszy” 1933, nr 81; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

06 ZAŁĘŻE zob. ►06 Katowice

ZESPÓŁ AKORDEONISTÓW KOPALNI KATOWICE-KLEOFAS, zał. 1988 z inicjatywy Stanisława Wodnickiego; propaguje śląski folklor muzyczny. Uświetniał Barbórki; uczestniczył w Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą, Festiwalu w Wąwolnicy, Gwarkach Tarnogórskich. Wirtuozami gry na akordeonie stali się m.in.: Rafał Piętka, Michał i Gabriel Sznajderowie, Damian Szymański i Radosław Kwiecień. Obecnie zespół funkcjonuje w strukturach ►Miejskiego Domu Kultury Bogucice-Zawodzie.
www.silesiakultura.pl/r/zespoly/.../zespol-akordeonistow-katowice-kleofas.katowice.naszemiasto.pl/.../15-rocznice-istnienia-obchodzi-zespol-akordeonistow.

ZESPÓŁ MANDOLINISTÓW ZDK HUTY BAILDON, zał.1 VII 1947, dzielił się na grupę początkującą i zaawansowaną; członkowie grali na banjo, gitarach i mandolinach; wykonywali m.in. utwory Stanisława Moniuszki i Feliksa Nowowiejskiego; pracą zespołu kierowali kolejno: Hubert Kulikowski, Jerzy Kandzia, Jerzy Stefek, Edward Baszton. Zespół występował w Polskim Radiu, Hali Parkowej, TV, domach kultury, a także za granicą (np. CSRS). W 1967 zdobył III nagrodę na Festiwalu Muzyki Polskiej.
Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w zbiorach MHK; U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009; Piękny jubileusz zasłużonego zespołu „Głos Baildonu” 1967, nr 19, 1973, nr 15, 1974, nr 9.

ZESPÓŁ NAGROBKÓW GÓRNIKÓW, na ►cmentarzu w Załężu; łączący mogiły siedmiu poległych w dwóch katastrofach w kopalni ►Kleofas: zaczadzonych 13 marca 1927 roku członków brygady budowlanej i górników zasypanych w wyniku tąpnięcia 21 czerwca 1927. Ok. 2017 odnowiony.

ZESPÓŁ SZKÓŁ HUTY BAILDON, powstał w 1952 roku, ulokowany w pięciu barakach hutniczych; w jego skład wchodziła Szkoła Przemysłowa Huty Baildon, 9-klasowa Szkoła I Stopnia, Technikum Hutnicze, Szkoła II Stopnia Nowego Typu, Liceum Techniczne Jednoklasowe; 403 uczniów, 31 nauczycieli, organizacje: koło Związku Młodzieży Polskiej, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, szkolna kasa oszczędności (SKO), szkolne koło sportowe (SKS), chór świetlicowy; od września 1952 roku placówka przeniosła się do nowo wybudowanego gmachu, a dotychczasowe lokum zajął internat; jednostka istniała do 1957 roku.
„Głos Baildonu”, 22 lipca 1952.

ZESPÓŁ SZKÓŁ NR 7 im. STANISŁAWA MASTALERZA W KATOWICACH, zlokalizowany przy ►ul. Gliwickiej 228; zalążkiem była Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących ►Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Katowicach (utworzona 1 IX 1963) z siedzibą przy ul. Zawadzkiego 26 (ob. ul. Sokolska), gdzie funkcjonowała również Zasadnicza Szkoła Dokształcająca nr 1; od 1966 wraz z Technikum Samochodowym na terenie zajezdni tramwajowej w Katowicach-Bogucicach (zwanej często „Na Bagnie”); od 1 IX 1975 Zespół Szkół Zawodowych (Technikum Samochodowe dla Pracujących WPK; Zasadnicza Szkoła Zawodowa WPK, Średnie Studium Zawodowe WPK); od 1977 pod aktualnym adresem jako Zespół Szkół Komunikacyjnych z Zasadniczą Szkołą Zawodową Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej (PKS). 26 X 1977 Zespołowi Szkół Komunikacyjnych nadano imię Stanisława Mastalerza i wręczono sztandar. 1 IX 1994 utworzono w ramach Technikum Samochodowego klasy ekonomiczne o specjalności ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, rozpoczęto też edukację dziewcząt; od 1 VII 1996 funkcjonowała jako Zespół Szkół Komunikacyjnych i Ekonomicznych z Liceum Ekonomicznym. 1 IX 2007 nastąpiła fuzja z Gimnazjum nr 7 i szkole nadano aktualną nazwę. W skład zespołu wchodzą obecnie: Technikum nr 7 o specjalnościach technik mechanik i technik ekonomista, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 5 o specjalności mechanik pojazdów samochodowych, Gimnazjum nr 7. Nauka odbywa się w klasopracowniach przedmiotowych.
E. Breitkopf, E. Skorwider, A. Steuer: Zawodzie. Monografia dzielnicy i parafii Opatrzności Bożej w Katowicach. Katowice 2011.

ZESPÓŁ SZKÓŁ OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH nr 7 na OSIEDLU WITOSA, struktura szkolna powstała 1 IX 1999 z połączenia ►Gimnazjum nr 6 im. Stanisława Ligonia i ►Szkoły Podstawowej nr 33. Organizacje i kluby działajace na gterenie szkoły: PCK, ZHP, Zespół Pieśni i Tańca ►Katowiczanie, zespół wokalny ►Bez Zapowiedzi, ►Tramp, UKS ►Karlik, UKS ►Zawisza, Kluby Europejski, Klub Czytelniczy, Niebieskie Migdały, Klub Wolontariatu.
https://www.zso7.katowice.pl/index.

ZESPÓŁ SZKÓŁ PRYWATNYCH W KATOWICACH (ul. W. ►Witosa 18); tworzą go placówki prywatne: ►Domowe Przedszkole, „Szkoła jak Dom”, ►Amicus, ►Liceum Ogólnokształcące im. Melchiora Wańkowicza, ►Complex of Silesian International Schools.

ZESPÓŁ SZKÓŁ SPECJALNYCH NR 11 W ZAŁĘŻU zob. ►Szkoła Podstawowa Specjalna nr 60

ZESPÓŁ SZKÓŁ ZAWODOWYCH I OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH NR 5 IM. RTM. W. PILECKIEGO W KATOWICACH, zob. ►XV (Piętnaste) Liceum Ogólnokształcące w Katowicach im. rotmistrza Witolda Pileckiego.

ZESPÓŁ TOWARZYSTW PRORZĄDOWYCH W ZAŁĘŻU, zorganizowany na początku lat 30. XX wieku pod przewodnictwem Franciszka ►Długiewicza; poczynił próby zahamowania w 1932 roku procesów zamykania kopalni ►Kleofas i Huty ►Baildon; domagał się wyeliminowania obcokrajowców z zarządu tych zakładów (głównie Niemców).
„Górnoślązak” 1932, nr 15.

ZGROMADZENIE SIÓSTR SŁUŻEBNICZEK NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY; w Załężu placówka istniała w latach 1945–1970, z siedzibą na probostwie ►parafii św. Józefa, skupiała 21 sióstr (1960), które miały tam kaplicę pw. Matki Boskiej Piekarskiej; pracowały jako pielęgniarki w ►szpitalu dziecięcym w Załężu.
AKAD, zesp. AL., sygn. 2521.

ZIELONE ZAŁĘŻE, stowarzyszenie (wcześniej grupa), którego celem jest zmiana wizerunku Załęża oraz integracja lokalnej społeczności; aktywniej działa od 2019 roku, jest organizatorem biegów „Zielone Załęże”, inicjatorem powstania muralu ►Smok Zielony; w planach na 2024 rok stowarzyszenie ma zazielenienie placu przed kościołem pw. św. Józefa.
https://www.wkatowicach.eu/informacje/w-katowicach/Zaleze-na-zielono-Kolejna-inicjatywa-dzielnicowego-stowarzyszenia-Zielone-Zaleze-zazieleni-plac-przy-kosciele-Zdjecia/idn:6068

ZIEMNIAKI, załęscy chłopi zapoczątkowali uprawę ziemniaków w 1764, w pierwszym roku wysadzono 2 korce, zebrano zaś 8 korców. Zobowiązani do wykopków byli wszyscy chłopi rolni; handel odbywał się na targowisku przy ►placu Londzina. W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego stanowiły podstawę wyżywienia bezrobotnych – posiłki (tzw. flaps) rozdawano w ►Azylu Miejskim i w ►kuchniach ludowych. W l. 30. XX w. ziemniaki wykorzystywano jako karmę dla zwierząt, w tym celu kupował je m.in. ►Dwór w Załężu. W 1948 powierzchnia uprawy ziemniaków w ►Majątku Ziemskim Załęże wynosiła 44,4 a.
APK, zep. Wojewódzka Rada Narodowa, sygn.400; APK, Giesche SA, sygn. 3031, 3032; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu – maszynopis [1955]; „Goniec Śląski” 1930, nr 232.

ZIĘTEK Jan (1858–18 II 1932, Załęże), radny miejski, działacz chadecki, członek ►Narodowego Związku Byłych Powstańców i Żołnierzy, Towarzystwa Śpiewaczego ►Chopin, gniazda ►TG „Sokół” Załęże, ►Katolickiego Stowarzyszenia Mężów w Załężu; od 1930 roku przedstawiciel Załęża w Radzie Miasta Katowice.
„Polonia” 1932, nr 3005–3006.

ZIĘTKOWSKA Jolanta (? – 10 VII lub 30 XII 1979), jadwiżanka; od 1937 roku zaangażowana w działalność charytatywną i katechizację na terenie parafii Załęskiej, przewodnicząca parafialnego apostolstwa modlitwy w ►Parafii św. Józefa; pochowana na ►Cmentarzu w Załężu.
Inskrypcja nagrobkowa na cmentarzu parafii św. Józefa.

ZILLMANNOWIE: Emil (20 VI 1870, Międzyrzecz – 22 V 1937, Berlin) i Georg (9 VII 1871 Międzyrzecz – 25 XI 1958, Berlin) – kuzyni, niemieccy architekci, absolwenci Królewskiej Wyższej Szkoły Technicznej (Königliche Technische Hochschule) w Berlinie, projektanci m.in. osiedla robotniczego w Nikiszowcu. Na terenie Załęża wg ich projektu przebudowano siedzibę ►Spółki Akcyjnej Spadkobierców Jerzego von Giesche (zob. ►Dwór w Załężu), zrealizowano ►Halę Gimnastycznej przy ►Szkole Podstawowej nr 22 przy ►ul. M. Wolskiego, ►Domy Urzędnicze Kopalni Kleofas przy ►ul. Gliwickiej.
AUM, zesp. 1, sygn. 2443, 2456.

ZJAZD KSIĘŻY (proniemieckich), zorganizowany 31 maja 1922 roku na probostwie ►parafii św. Józefa w Załężu z inicjatywy ks. Józefa ►Kubisa, z udziałem księży proboszczów o orientacji proniemieckicj: Franciszka Sauermana, Ludwika Skowronka, Franciszka Strzyża; powodem spotkania była sprawa losów niemieckiej mniejszości katolickiej po podziale Górnego Śląska.
J. Myszor, Historia diecezji katowickiej. Katowice 1999.

ZJEDNOCZENIE ZAWODOWE POLSKIE W ZAŁĘŻU (ZZP),najważniejszy polski związek zawodowy w gminie, zbliżony ideowo do Narodowego Stronnictwa Robotników (►Narodowej Partii Robotniczej), zasłużony w okresie walki o przyłączenie Górnego Śląska do Polski; pierwsze wzmianki pochodzą z 1909 roku (prezes Józef ►Ciemięga); do wzrostu liczby członków walnie przyczynili się górnicy jednego z oddziałów kopalni ►Kleofas (styczeń 1911);w 1912 ZZP wchłonął niemieckie związki hirsch-dunkierowskie, od tego momentu zdobywając znaczenie ponadlokalne (kursy okręgowe w lokalu ►Wissemacha); jego komórka w ►Załęskiej Hałdzie skupiała 30 członków (1913).
W maju 1919 roku powstały oddziały branżowe, w tym hutników (metalowców) przy Hucie ►Baildon, a także kolejarzy i maszynistów kolejowych. Na bazie ZZP powstała ►Załęska Kompania Powstańcza; okresie plebiscytów znacząco wpływało ono na Katolickie Towarzystwo Robotników (zob. ►Związek Katolickich Robotników pw. św. Józefa); W 1927 w strukturach ZZP powstał ►Teatr Amatorski im. Juliusza Słowackiego. W 1933 roku ZZP zwyciężyło w wyborach do rady zakładowej Huty „Baildon”, zdobywając sześć mandatów (m.in. Artur Ficek, Dominik Sitek, Konrad Dudek, Karol Kucznik, Jan Szołtysek) i uzyskując w sumie 599 głosów; w 1934, po uzyskaniu 73 głosów, ZZP było jedną z dwóch organizacji obecnych w radzie zakładowej kopalni ►Kleofas, a w 1935 roku uzyskał jeden mandat (Jan Majcherczyk). W Załęskiej Hałdzie miejscem zbiórek związkowych był lokal Karola ►Mroncza; w Załężu: ►Dom Młodzieżowy, sala magistracka w ►Gminy siedzibie oraz restauracji ►Obywatelskiej.
APK zesp.: Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 370; Śląski Instytut Naukowy II, sygn. 208; „Katolik” 1919, nr 63; „Polak” 1910, nr 22, 1912, nr 8, 72; 1919, nr 47, 57; 1920, nr 52; „Goniec Śląski” 1927, nr 31; 1928, nr 11, 15; „Gazeta Ludowa” 1911, nr 2, 1913, nr 139; „Polska Zachodnia” 1935, nr 27.

ZJEDNOCZONY KLEOFAS (Consolidirte Cleophas), nazwa (od 31 XII 1937) pola górniczego ►kopalni „Kleofas” (6314,912 kuksów); powstało 27 V 1856 ze scalenia pól górniczych kopalń „Adam” i „Eva”; nadane ►Karolowi Goduli; od 1880 w rękach ►Spadkobierców Gieschego.
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511; R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZNAK NAPIECZĘTNY GMINY ZAŁĘŻE, po raz pierwszy odnotowany w 1723 roku w katastrze karolińskim, znany w siedmiu wersjach (od 14 do 30 mm średnicy); oprócz pierwszego wizerunku z literą Z, na kolejnych, aż do 1924 roku, zawsze widniał krzew (liście dębu); napisy świadczyły o przynależności administracyjnej gminy do powiatu pszczyńskiego, bytomskiego, katowickiego; do 1922 w języku niemieckim, następnie polskim.

ZSYŁKA ROBOTNIKÓW HUTY BAILDON DO ZWIĄZKU SOWIECKIEGO; wymuszony podstępem wyjazd 400 hutników (31 stycznia 1945), rzekomo w celu rozładunku wagonów na dworcu w Katowicach; z tej grupy w latach 1947–1948 wróciło pięć osób, z zakazem zatrudnienia w macierzystym zakładzie.
Z. Woźniczka: Z działalności polskiego i radzieckiego aparatu represji na Górnym Śląsku w 1945 roku. W: Obozy pracy przymusowej na Górnym Śląsku. A.Topola (red.). Katowice 1994.

ZUM HOHEN KREUZ zob. ►Święty Krzyż

ZUR GOTTES GNADE zob. ►Fortuna.

ZWIĄZEK ABSTYNENTÓW W ZAŁĘŻU (także Stowarzyszenie Abstynentów), zał. 4 IV 1911 z inicjatywy ►Józefa Sapy, polska organizacja zrzeszająca głównie członków miejscowego gniazda ►TG „Sokół” i przedstawicieli kupiectwa. Prezesem był Rybarz, sekretarzem Antoni Wygodzki, a skarbnikiem Ludwik Drażewski. Organizacja należała do centrali polskiego ruchu abstynenckiego w Poznaniu. Reaktywowała działalność 6 I 1923 z inicjatywy niejakiego Stanicha na zebraniu w sali Wissemacha przy udziale 14 członków; działacze: Kubica, Wichary, Holon, Henkel, Kolarczyk Król, Kija, Kaleta. Ponownie wznowił funkcjonowanie w 1931 z oddziałem młodzieży (Koło Młodzieży Abstynenckiej skupiające 42 członków); siedziba mieściła się w ►Domu Związkowym. W 1932 Związek liczył 88 członków, w 1933 – 54, w 1936 – 115. Prowadził działalność oświatową i teatr amatorski w restauracji Leona Kobica. Wraz z Abstynencką Ligą Kolejowców, kołem przy parafii Mariackiej w Katowicach i kołem katedralnym wchodził w skład Zjednoczonych Kół Abstynenckich na Wielkie Katowice.
APK, zesp. Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 370; Pamiętnik 10-letniej pracy abstynenckiej na Górnym Śląsku: 1923–1933. Katowice 1933; „Rocznik Diecezji Śląskiej (Katowickiej)”. Katowice 1932; „Rocznik Diecezji Śląskiej (Katowickiej)”. Katowice 1936; „Gość Niedzielny” 1931, nr 34 i 45, „Goniec Śląski” 1933, nr 8.

ZWIĄZEK BOJOWNIKÓW O WOLNOŚĆ I DEMOKRACJĘ KOŁO PRZY HUCIE BAILDON, zał. VI 1965, skupiało 15 członków – kombatantów II wojny światowej, działaczy ruchu oporu, więźniów politycznych. Prowadziło sekcje: historyczną, socjalną, propagandową; członkowie popularyzowali tematykę II wojny światowej wśród młodzieży. Założycielami byli: Andrzej Radżwiecki, Antoni Klucznik, inż. Jan Taborski, Andrzej Ciemieniewski, Jan Biskup.
„Głos Baildonu” 1968, nr 1.

ZWIĄZEK BOJOWNIKÓW O WOLNOŚĆ I DEMOKRACJĘ W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE; organizacja kombatancka skupiająca niepodległościowców (głównie powstańców śląskich), utworzona ok. 1949–1950; liczba członków: 29 (1959), 25 (1965); sztandar otrzymała w latach 50. XX wieku, nie miała stałego lokalu (zbiórki odbywały się m.in. w Domu Górnika kopalni „Wujek”, w prywatnych mieszkaniach członków, także w Tychach), mecenat sprawowała kopalnia „Wujek”. Związek był organizatorem wycieczek, inicjatorem powstania tablicy pamiątkowej (w SP nr 25, a obecnie na ►skwerze Antoniego Węglarczyka); działacze: Wilhelm Bujara, Paweł Dawid, Cecylia Gołąbek, Ryszard ►Gwioździk, Marta Józek, Emil Kapuściński, Rozalia Matera, Tadeusz Patalong, Bogumił Patalong, Wiktor ►Piwko, Henryk Thiele, Franciszek Widuch,
APK, zesp. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach, sygn. 583.

ZWIĄZEK HALLERCZYKÓW, placówka w Załężu powstała ok. 1923–1924 z siedzibą przy ul. Wojciechowskiego 66 (ob. ►ul. Gliwicka); ufundowany sztandar poświecono 5 VII 1925. W 1925 funkcję prezesa pełnił Jończyk, w 1926 ►Józef Janta, wiceprezesa ►Wiktor Jesionek, sekretarza Piotr Stanuch, a komendantem był Paweł Węgier; w 1927 funkcję prezesa przejął Józef Krajan. Działacze: P. Stanik, Franciszek Proksza. Jako pierwszy na terenie województwa śląskiego prowadził oddział młodzieżowy – „Błękitni”, z komendantem Adamem Gacką (pełnił tę samą funkcję w Chorągwi Śląskiej). Spotkania i zebrania organizował w lokalu ►Leona Kobica; prowadził działalność w zakresie wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (zob. ►strzelnica w Załęskiej Hałdzie).
APK, zesp. UWŚl., sygn. 809; Z życia Związku Hallerczyków na Górnym Śląsku. Sprawozdanie Zarządu Chorągwi Śląskiej Związku Hallerczyków za rok 1923/1924. [b.r. i m.w.]; Bitwa pod Rarańczą i Kaniowem. Katowice 1925; Jednodniówka Chorągwi Śląskiej Związku Hallerczyków wydana z okazji IV Walnego Zjazdu Delegatów Placówek Chorągwi Śląskiej Związku Hallerczyków w Katowicach w dniu 8 sierpnia 1926 r. Red. M. Łączkowski. Katowice 1926; „Polonia” 1925, nr 180.

ZWIĄZEK HODOWCÓW DROBNEGO INWENTARZA KATOWICE III (Załęże), wcześniej funkcjonowało pod innymi nazwami: Kleintierzucht Verein, Stowarzyszenie Hodowców Kur, Gołębi i Ptactwa (działacze: Teofil Herud, Anna Herud), Towarzystwo Hodowców Drobnego Inwentarza, zał. 16 II 1914 z inicjatywy 9 członków. Pierwszą wystawę zorganizowano 4 IV 1917. Po półrocznym zawieszeniu w okresie plebiscytu i powstań śląskich w 1922 wznowił działalność (organizując m.in. wycieczki, zabawy, loterie fantowe, wieczorki familijne, zawody strzeleckie, kurs kuśnierski) i nawiązał kontakty z bratnimi organizacjami w Bogucicach i Giszowcu w celu zorganizowania wspólnej wystawy hodowlanej subwencjonowanej przez władze polityczne województwa śląskiego. W 1923 powołał do życia komisję stajenkową (kontrola pomieszczeń hodowli małych zwierząt); od 1924 obowiązywał członków jako urzędowy język polski; od 1930 wprowadzono kontrolę mleczności kóz; od 1934 działała sekcja hodowców kóz. W 1934 Związek skupiał 22 członków, miał też mistrza tatuowania, organizował przeglądy zwierząt (m.in. w 1930 kóz i capów na boisku TG „Sokół” przy ul. Bocheńskiego). Należał do Okręgu Katowickiego Śląskiego Związku Hodowców Drobnego Inwentarza w Katowicach (do zarządu należeli Karol Sikora i W. Władasz). Funkcję prezesów pełnili: Nawrat, Hanzel, Żyłka, Karol Sikora, Franciszek Kurz, a aktywnymi działaczami byli: Jakub Mucha, Alfred Ottenburger, Józef Pudełko, Ludwik Pudełko, Paweł Celnik, Ludwik Karafioł, Wojciech Władasz.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Rolnictwa, sygn. 472 a, zesp. Śląska Izba Rolnicza , sygn. 274–275; „Rolnik Śląski” 1933, nr 8, 27 i 1934, nr 2, 15, 31; „Górnoślązak” 1930, nr 194.

ZWIĄZEK KATOLICKICH ROBOTNIKÓW p.w. ŚW. JÓZEFA, zał. 7 XII 1900, powstał z inicjatywy ►ks. Józefa Kubisa, funkcjonował przy ►parafii św. Józefa w Załężu; dysponował własnym sztandarem (z napisami w jęz. polskim), podczas uroczystości członkowie nosili oryginalne nakrycia głowy. W l. 1908–1919 należał do niemieckiego Verbandu (w 1912 powołał organizację młodzieżową ►Jugenddeutschland), a po wystąpieniu zbliżył się do ►Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. 8 VIII 1920 zwołał do Załęża przedstawicieli 40 bratnich organizacji i powołał do życia górnośląską centralę (Załęże reprezentowali ►Stefan Giebel, Gedyga, ►ks. Józef Kubis). Zainicjował działalność wokalną i sceniczną członków; projektował organizację kasy pogrzebowej. W 1926 powołał do życia oddział ►Ligi Katolickiej w Załężu. W 1927 zorganizował zjazd Towarzystw Robotników Katolickich p.w. św. Józefa w diecezji śląskiej; w 1928 przekształcił się w ►Katolickie Towarzystwo Robotników; od II 1929 działał pod nazwą ►Dom Katolickich Robotników, a od III 1929 jako ►Stowarzyszenie Mężów Katolickich. Działacze: ►Stefan Giebel, ►Piotr Zagórnik.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn 809; „Dziennik Śląski” 1900, nr 231; „Polak” 1908, nr 23 i 1919, nr 2, 47; „Gazeta Ludowa” 1912, nr 93; „Gość Niedzielny” 1926, nr 9; „Górnoślązak” 1920, nr 180; „Polonia” 1928, nr 287.

ZWIĄZEK PEOWIAKÓW W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, założony w 1935 roku, prezes Antoni ►Zagórski, siedziba w ►Szkole Podstawowej nr 25.
„Polska Zachodnia” 1936, nr 277.

ZWIĄZEK POLSKICH RESTAURATORÓW FILIA ZAŁĘŻE, 32 członków (1930), prezes Franciszek ►Długiewicz.
„Goniec Śląski” 1930, nr 26.

ZWIĄZEK POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH ODDZIAŁ MIEJSCOWY NA KOLONII IGNACEGO MOŚCICKIEGO, zał. 28 XII 1928 z inicjatywy Wilhelma Wepsa, który został jego pierwszym prezesem. Następnie funkcję tę pełnili m.in. Jasiński, ►Paweł Jacek. Działaczami byli: Ludwik Janeczek „Jagiellończyk”, Józef Biegański (sekretarz), Dominik Neumann (zastępca prezesa), Jan Rejmann (skarbnik). Podlegały mu: Towarzystwo Ogródków Działkowych i Przydomowych (zob. ►Świt), Oddział Młodzieży Powstańczej nr 50. Współpracował z Grupą Toszecko-Gliwicką Związku Powstańców Śląskich, do 1934 ze ►Szkołą Podstawową nr 24 w Załężu; w 1929 był inicjatorem powstania biblioteki osiedlowej. W 1928 skupiał 95 członków, w 1934 – 53. Odpowiednikiem żeńskim organizacji było ►Stowarzyszenie Rodzina Powstańcza.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn. 851; „Polska Zachodnia” 1929, nr 5; A. Steuer: Kolonia imienia Ignacego Mościckiego w Katowicach-Załężu (1927–1939). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999.

ZWIĄZEK POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH W ZAŁĘŻU, organizacja paramilitarna i kombatancka, powstała w wyniku rozłamu w ►Narodowym Związku Byłych Powstańców i Żołnierzy (1927); z siedzibą przy ulicy Wojciechowskiego 188 (zob. ul. ►Gliwicka); dzieliła się na dwie grupy: uchodźczą i miejscową; z inicjatywy organizacji powstały Oddziały Młodzieży Powstańczej (zob. ►Oddział Młodzieży Powstańczej Załęże; ►Oddział Młodzieży Powstańczej Załęska Hałda, ►Oddział Młodzieży Powstańczej na Kolonii im. Ignacego Mościckiego); zbiórki odbywały się w ►Gminy siedzibie, w lokalach ►U Christa, Spyry, przy ul. Mickiewicza 138 (zob. ul. ►Gliwicka); uczestnik gminnych ►Świąt WF i PW; należał do pierwszego katowickiego batalionu ZPŚl; prezes: Biskup, od 1931 roku zastępcą, a od 1933 prezesem był Paweł ►Reguła, sekretarz: Proksza, działacze: Franciszek ►Długiewicz; Franciszek ►Zegrodnik, Józef ►Oleś. W 1929 na pierwszej liście odznaczonych Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi znaleźli się: Franciszek Budka, Józef Głomb, Jan Janda, Antoni Janus, Franciszek Jaworski, Michał Kuczera, Jan Koj, Leopold Kowalik, Jan ►Kumor, Józef Łabus, Józef Myszor, Józef Mamok, Franciszek Mrówka, Jan Nawrot, Maksymilian Polczyk, Paweł Szynol, Maksymilian Szuster, Tomasz Stanek, Jan Szmajduch, Józef Wójcik. W 1927 i 1931 roku związek prowadził kwestę na rzecz sierot i wdów po powstańcach śląskich, w 1929 roku uzbierał 265 zł, którymi obdarowano 19 wdów, w 1931 do najaktywniej zbierających należeli: Leopold Kowalik i Franciszek Proksza
APK, Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 370, Urząd Wojewódzki Śląski sygn. 809; „Goniec Śląski” 1926, nr 196, „Polska Zachodnia” 1926, nr 13; 1927, nr 243.

ZWIĄZEK REZERWISTÓW W ZAŁĘŻU, współorganizator obchodów 10-lecia organizacji na szczeblu miejskim – 4 VII 1938 u ►Botora; działacz: ►Wilhelm Gajdzik.
„Polska Zachodnia” 1938, nr 138.

ZWIĄZEK STRZELECKI ZAŁĘSKA HAŁDA, prosanacyjna organizacja paramilitarna, pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1928 roku; ok. 1935 utworzyła KS ►Strzelec; siedziba związku (świetlica organizacyjna) znajdowała się w ►Szkole Podstawowej nr 25 im. K. Damrota; z.s. cieszył się poparciem kierownika szkoły Antoniego ►Zagórskiego; skonfliktowany był natomiast z miejscowym oddziałem ►Związku Powstańców Śląskich (spór został załagodzony w połowie lat 30.); z.s. odegrał pionierską rolę w popularyzacji zapasów w stylu wolnym na terenie Katowic; po 1935 roku powstała świetlica (w okresie okupacji hitlerowskiej służyła za kaplicę) w ►Parafii św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie; działacze: W. Tasarek, M. Góralczyk, F. Góralczyk, w 1939 prezesem był Jan Szmigiel.
Kronika Szkoły Podstawowej nr 25, cz.2; „Polska Zachodnia” 1928, nr 24.

ZWIĄZEK STRZELECKI ZAŁĘŻE, zał. ok. 1924 (przewodniczący Wilhelm Blacha) jako organizacja bojowa PPS, przewodniczącym był Wilhelm Blacha. Po zmianie ideologii reaktywowany w 1929 i wtórnie 29 III 1931 w sali ►Kobica jako organizacja paramilitarna. W IV 1931 skupiał 40 członków. Funkcje prezesa pełnili Piotr Kalański, ►Paweł Weps, sekretarzem byli Emil Król, Władysław Nobis, skarbnikiem Dominik Chrobok, a komendantem Dominik Chwołka. Siedziba mieściła się w Domu Młodzieżowym przy ul. S. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka); a świetlica, otwarta 29 IV 19434, funkcjonowała przy ►Szkole Podstawowej nr 23. Od 1935 prowadził Klub Sportowy ►„Strzelec” Załęże; w 1936 dał początek Kołu Związku Strzeleckiego na ►kolonii I. Mościckiego (inż. Paweł Talaga).
„Gazeta Robotnicza” 1924, nr 274, 299; „Polska Zachodnia” 1931, nr 90; 1934, nr 118.

ZWIĄZEK TOWARZYSTW POLSKICH W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, centrala polskiej organizacji w ►Załęskiej Hałdzie (obszarze); założona 10 lutego 1935 roku; prezes: Augustyn Kania, sekretarz Franciszek Piech, skarbnik Robert ►Oleś, siedziba w lokalu Karola ►Mroncza.

ZWIĄZEK WOJACKI W ZAŁĘŻU, zał. XI 1918, pierwsza legalna polska organizacja niepodległościowa skupiajaca byłych żołnierzy; funkcję komendanta sprawował ►Wiktor Baranek. Działała na podstawie statutu, a członkowie płacili składki.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy, sygn. 208 II.

ZWIĄZEK ZAWODOWY STRAŻAKÓW KOPALNI KLEOFAS, założony w 1928 roku, w 1938 prezesem był Robert Neumann; członkowie zarządu (m.in.): Stefan Mielcarski, Ignacy Mamlas.
„Polonia” 1938, nr 4764.

ZWIĄZKI INWALIDZKIE: ►Związek Inwalidów Wojennych, ►Związek Inwalidów, Wdów i Sierot.

ZWINKA Teodor (14 XII 1919, Załęże – ok. 1944); harcerz, członek ►Pierwszej Drużyny Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego, obrońca Katowic, wcielony do Wehrmachtu, w 1944 roku za dezercję skazany na służbę w karnej kompanii.
Lista poległych w latach 1939–1945 katowickich harcerek i harcerzy. Katowice 1984.

ZZP, zob. ►Zjednoczenie Zawodowe Polskie