K

 

K-LINIA, jedna z dwóch linii autobusowych w strukturach Śląskich Linii Autobusowych obejmujących Załęże, uruchomionych 20 X 1929; powstała dla urzędników Zakładów Huta Pokój; biegła z Rynku w Katowicach do Załęża (w okolicach ►Huty Baildon) przez Wielkie Hajduki, Świętochłowice, Nowy Bytom; kursy autobusów odbywały się co 30 minut.
J.T. Galus 60 lat komunikacji miejskiej w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym / Katowice 1958

KACZMAREK Paweł (3 I 1900 – 31 VIII 1940, Mauthaussen), zatrudniony jako pracownik umysłowy w Załężu, powstaniec wielkopolski, uczestnik walk w obronie Katowic w 1939. Aresztowany 2 II 1940, więzień Buchenwaldu i Mauthausen-Gussen.
A. Szefer: Losy powstańców śląskich w latach okupacji hitlerowskiej. Katowice 1970.

KAISERGARTEN (kolejni właściciele: Grünfeld, Wissmach, Świtała), restauracja w Załężu przy ul. S. Wojciechowskiego (obecnie ►ul. Gliwicka) 7; zał. ok. 1873 – z werandą, salą teatralną (na pocz. l. 90. XIX w. m.in. występy grupy scenicznej Związku Katolickich Robotników p.w. św. Józefa z Bogucic – ►Teatr Amatorski), salą bilardową i ogrodem; miejsce I (1925) i II (1926) mistrzostw Polski w zapasach (st. klasyczny) i podnoszeniu ciężarów.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa. Stalinogród 1955; A. Steuer: Dzieje ciężkiej atletyki na Górnym Śląsku 1878–1945. Katowice 1986; „Katolik” 1893, nr 5, 52, 136.

KAISER WILHELM STRAßE zob. ►Janasa Wincentego ulica

KALINA, nazwa pola górniczego ►kopalni „Kleofas” na terenie Chorzowa Batorego (895,652 kuksów), nadane w 1845 Wilhelmowi Ferdynandowi Elsnerowi von Gronow na Kalinowicach; od 1880 należało do ►Spadkobierców Gieschego.

KALINOWSKA Maria, (5 IV 1916, Dąbrówka Mała – 23 IX 2008, Elbląg), s. Henryka Julia, jadwiżanka, absolwentka Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej. W Zgromadzeniu przebywała od 1936; w l. 1937–1939 zaangażowana w pracę wychowawczą w Katowicach-Załężu, od 1940 pracowała w ►sierocińcu i kontynuowała pracę w tym domu, kiedy zamieniono go na dom kalek, udzielała też pomocy wysiedlonym siostrom. Śluby wieczyste złożyła w 1943 w Bogucicach. W l. 1945–1955 kierowała przedszkolem ►jadwiżanek; w l. 1956–1960 pracowała jako katechetka szkolna w Bogucicach; 1966 otwarła 3 nowe placówki zakonne. Była przełożoną prowincji katowickiej (II–IX 1966 i VI–IX 1969), a także wikarią generalną prowincji polskich – wrocławskiej i katowickiej (1966–1969). Pod koniec życia przeniesiona do Elbląga.
H. Domagała: Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi Prowincja Katowicka w latach 1945–1989. Lublin 2014.

KAMIENIOŁOMY W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, kopalnie surowców mineralnych w ►Lesie Załęskim; własność Wydziału Powiatowego w Katowicach, w latach 1938–1939 na podstawie umowy Wydziału Powiatowego z Giesche SA wydzierżawione i eksploatowane przez kopalnię Alexander; jeden z dwóch najstarszych szybów (obok szybu Johannes), na polu górniczym ►Victor, eksploatowany w latach 1839–1841.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

KANALIZACJA ZAŁĘŻA, proces rozpoczęty w 1907 roku przez kopalnię „Kleofas”; na początku drugiej dekady XX w. z udziałem ►Gminy Załęże (od 1912 zajmowała się tym wyspecjalizowana komórka – Gminny Związek Kanalizacyjny); w pierwszym okresie, do roku 1923, proces ten objął szyb Recke (zob. ►Fortuna III), cegielnię w Załęskiej Hałdzie (zob. ►Kleofas I), ul. Bismarcka (zob. ul. Feliksa ►Bocheńskiego), ul. ►Gliwicką, Stawową (zob. ul. Joachima ►Lelewela), Górniczą (zob. ul. ►Wiśniowa); pralnie, łaźnie publiczne, szkoły, ►Probostwo Kościoła (parafii) św. Józefa.
APK, zesp. Kopalnia Kleofas Giesche SA sygn.592.

KANARKÓW HODOWLA, zob. ►Hodowla kanarków.

KANIA Jan (15 VI 1897, Załęże – ?), pracownik huty „Marta” (1911–1913), kopalni „Katowice” (do 1916), wcielony do armii niemieckiej, walczył na froncie francuskim (do 1918), za odmowę służby w oddziałach Grenzschutzu osadzony na 14 dni w więzieniu w Gliwicach, walczył w trzecim powstaniu śląskim (zob. ►powstania śląskie) w 1. batalionie 1. kompani 3. pułku powstańczego im. Jarosława Dąbrowskiego, uczestnicząc w bitwie pod Górą św. Anny; w latach 1922–1939 był funkcjonariuszem Policji Państwowej w województwie śląskim; w okresie okupacji na robotach przymusowych w Niemczech. Ostatnia o nim wzmianka pochodzi z 1962 roku.
APK zesp. Związek Bojowników o Wolność i Demokrację sygn. 539.

KANSAS zob. ►Pokoju ulica

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA, w ►Domu Zgromadzenia Zakonnego Jadwiżanek w Załężu; z obrazem Najświętszego Serca Pana Jezusa (malarz: Otton Kowalski) poświęconym przez ks. Ludwika ►Skowronka 31 maja lub na początku lipca 1900 roku w ►Domu Starców (obecnie ►Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym).
AKAD zesp.: AL, sygn. 3805, 46/ 2517; Sto lat służby sióstr św. Jadwigi kościołowi ubogich w Katowicach-Załężu 18991999; b.m.w. [ok. 1999]; Schematyzm Archidiecezji Katowickiej, cz. 1. Katowice 2015; „Katolik” 1900, nr 79.

KAPLICA W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, pierwotnie arenda (z drewna i słomy) w pobliżu ►Lasu Załęskiego; pod koniec XIX w. oberża murowana, z dużą salą, wybudowana przez Maksymiliana Retta. Na pocz. l. 30. XX w. przejęta przez ►koncern Hohenlohe i przekształcona w kaplicę.
G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014.

KARBON, piąty okres epoki paleozoicznej; na terenie Załęża jego utwory w dużej mierze stanowią łupki, piaskowce i zlepieńce zawierające pokłady węgla kamiennego. Strop karbonu kształtuje się na poziomie 220–240 m n.p.m. Wychodne utworów pochodzących z górnego karbonu znajdują się w wyżej położonej części Załęża, w rejonie węzła ►autostrady A4 i ulicy Feliksa ►Bocheńskiego. Są to ►iłowce, ►mułowce i ►węgiel kamienny warstw ►załęskich i ►orzeskich..

KARBOŃSKIE UTWORY W ZAŁĘŻU, przykryte warstwami dyluwialnymi (piaski i iły), dzielą się na ►pokłady łąkowe, ►pokłady siodłowe, pokłady brzeżne
APK, Centralny Zar4ząd Przemysłu Węglowego, sygn. 515.

KARLIK, UKS, powstał w 1997 roku z inicjatywy dyr. Teresy Liburskiej-Łój oraz nauczycieli wychowania fizycznego w ►Gimnazjum nr 6 im. Stanisława Ligonia w Osiedlu ►Witosa; prowadzi sekcje: piłki nożnej, siatkówki, pływacką, tenisa stołowego, koszykówki, w klubie trenuje ponad 300 zawodników.
www.zso7.katowice.pl/index

KAROL LORENZ, firma budowlana w latach 30. XX wieku, w ramach której działały dwa zakłady: w ►Załęskiej Hałdzie (obszar) oraz przy ul. Wojciechowskiego (►Gliwickiej); wytwarzała wyroby z żelbetonu, cementu, teraso.
AUM zesp. 1, sygn. 2398.

KAROL MICHACZ (pierwotnie Hieronimus Michacz), piekarnia w okresie międzywojennym, działalność gospodarcza związana z cukiernictwem, założona w 1922 roku, wcześniej z siedzibą w Zabrzu, zatrudniała trzech pracowników (1923), praca w trybie ośmiogodzinnym.
APK, Inspekcja Przemysłowa Katowice, sygn. 10.

KASA BRACKA HUTY BAILDON, najstarsza organizacja robotnicza w Załężu utworzona w 1858 (statut z 27 III 1858); w VIII 1858 przyłączyła się załoga Huty Agnieszka. Kasa wspierała zakup lekarstw i udzielała zapomóg w sprawach losowych; w późniejszym czasie wypłacała renty starcze, wdowie i sieroce.
„Głos Baildonu” 1965, nr 9.

KASA OSZCZĘDNOŚCI I POŻYCZEK W KATOWICACH-ZAŁĘŻU, zał. przed 1925, skupiała 19 członków, a funkcję prezesa pełnił ►Wawrzyniec Widuch. Po reorganizacji w 1925 działała (od 1927) w strukturach Związku Polsko-Śląskich Spółdzielni Raiffeisena. W 1928 zrzeszała 273 członków, a do zarządu należeli: ►ks. Józef Kubis, Reinhold Steckel (rachmistrz), Karol Smuda (kowal), Augustyn Klein (mistrz kominiarski), Krawczyk (inspektor biur), Herich (restaurator), ►Alojzy Rokus, ►Wiktor Jesionek, Piotr Zogórnik, ►Józef Głuch (lekarz). Siedziba mieściła się przy. ul. Wojciechowskiego 73 (zob. ►ul. Gliwicka); zebrania odbywały się w ►restauracji Spyry. W okresie okupacji hitlerowskiej prezesem był ►Georg Bombelka, w skład zarządu wchodzili: ►Karol Lorenz z Załęskiej Hałdy, ►Wiktor Baranek, Reinhold Steckel, Heinrich Buchalik (buchalter), Karl Michatz (piekarz). Od 1942 w zarządzie zasiadali wyłącznie ludzie przybyli z III Rzeszy. Została zlikwidowana w 1950, agendy przejął Bank Rolny.
APK, zesp. Rejestr Handlowy Katowice, sygn. S II 21 Kat.

KASA OSZCZĘDNOŚCI I POŻYCZEK W ZAŁĘŻU, filia centrali w Katowicach, założona prawdopodobnie w 1924 roku, w 1925 finansowała budowę ►Pomnika Powstańców Śląskich w Załężu; działacze: Wawrzyniec ►Widuch, Piotr ►Zorembik.
APK, Spółdzielnia Okręgowa Związek Katowice, sygn. 10.

KASA POŻYCZKOWA PRACOWNIKÓW PRZEMYSŁU WĘGLOWEGO KOPALNI „KLEOFAS”, zał. 1946, wpisana pod nr 151 w rejestrze stowarzyszeń Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach; przewodniczący Wiktor Grunt, zastępca Jan Karuga, działacze: Ludwik Balion, Alojzy Madeja, Józef Gerlach. Udzielała pożyczek i bezzwrotnych zapomóg; w 1951 przejęta przez Zarząd Główny ZZG w Katowicach.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice – Urząd Spraw Wewnętrznych, sygn. 3601 I.

KASA ZAPOMOGOWO-POŻYCZKOWA PRACOWNIKÓW PRZEMYSŁU WEGLOWEGO ZAKŁADU FABRYKI MASZYN MOJ, organizacja zał. 23 I 1948; przewodniczący: Edward Ciupiński, zastępca: Jerzy Matysik, II zastępca: Roman Polok, sekretarz: Jan Grzywacz, skarbnik: Henryk Mróz; w 1951 przejęta przez Związek Zawodowy Górników.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice, Urząd Spraw Wewnętrznych, sygn. 394/1.

KATASTROFA GÓRNICZA W KOPALNI KLEOFAS 3–4 III 1896, jedna z największych w dziejach górnictwa górnośląskiego. Miejscem katastrofy był szyb Frankenberg (zob. ►Fortuna I), a przyczyną zapalenia się drewnianego pomostu i sterty desek było nieostrożne obchodzenia się z lampą górniczą przez jednego z górników. Późne zgłoszenie pożaru przy otwartych tamach chodnikowych doprowadziło do zaczadzenia chodników; rozkład stale zmieniających się prądów powietrznych w kopalni umożliwił rozległe rozprzestrzenienie się ognia (szyby ►Północny i ►Wschodni). Największe nasilenie pożaru miało miejsce o godz. 22.30, akcja ratownicza została zapoczątkowana o 23.30 i trwała do 5 III. W rejonie katastrofy znajdowało się 135 górników, z których 104 zginęło (wg niektórych opracowań 105–110, w tym ratownicy). Ofiary katastrofy zostały pochowane w zbiorowych mogiłach na cmentarzach w Chorzowie i Bogucicach oraz na cmentarzu parafialnym w Dębie. Katastrofa przyśpieszyła budowę ►kościoła p.w. św. Józefa w Załężu (w jego bocznym ołtarzu pw. św. Barbary znajdują się tablice z nazwiskami ofiar katastrofy). 7 górników (►Szymon Badura, ►Szymon Borys, ►Jerzy Cholewa, ►Józef Ciemała, ►Leopold Czoik, ►Franciszek Dudek, ►Maciej Mamok) zostało patronami ulic na ►Kolonii I. Mościckiego. W 100-lecie wydarzenia w ►kościele p.w. św. Józefa została odprawiona msza św. celebrowana przez arcybiskupa Damiana Zimonia.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

KATHOLISCHE JUNGMÄNNERVEREIN DER DIÖZESE KATOWICE, ORTSGRUPPE ZAŁĘŻE, niemiecka organizacja przy ►Parafii św. Józefa w Załężu, działacze: Gottfryd Poloczek, Aleksander Jan, Zygfryd Strużyna.
APK, Starostwo Katowice, sygn. 7.

KATOLICKA SZKOŁA POWSZECHNA DLA NIEMIECKIEJ MNIEJSZOŚCI JĘZYKOWEJ W ZAŁĘŻU, utworzona w 1928 przez scalenie klas dla niemieckiej mniejszości językowej funkcjonujących w l. 1922–1927 w: ►Szkole Publicznej nr 20 im. Tadeusza Rejtana (żeńskiej), ►Szkole Publicznej nr 21 im. Józefa Lompy (męskiej), ►Szkole Podstawowej nr 22 im. Juliusza Słowackiego (żeńskiej), ►Szkole Podstawowej nr 23 im. Jana Kochanowskiego (męskiej). Zlokalizowana była w ►Szkole Ewangelickiej nr 27 im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego przy ul. Wojciechowskiego 115 (zob. ►ul. Gliwicka) (odrzucone zostały sugestie Volksbundu umieszczenia placówki w budynku ►Szkoły Podstawowej nr 21); prowadziła naukę w 9 klasach.
APK, zesp. Volksbund 3967.

KATOLICKI ZWIĄZEK CZELADNIKÓW w Załężu, powstał w 1935 po rozpadzie ►Katholische Gesseelenverein na dwie odrębne pod względem narodowym organizacje: niemiecką i polską. W 1936 polska organizacja liczyła 27 członków; siedziba mieściła się Restauracji Obywatelskiej (dawniej Spyra); zarząd utworzyli: ks. Konstanty Niechoj (asystent kościelny), Franciszek Chuchracki (prezes) oraz działacze: Paweł Mnich, Adolf Fala, Henryk Jesionek. Wspólnie z Stowarzyszeniem Mistrzów w Załężu tworzyła Katolickie Stowarzyszenie Mistrzów i Czeladników, wchodząc w skład Katolickiego (Diecezjalnego) Stowarzyszenia Rzemieślników i Czeladników – związku z siedzibą w Katowicach-Załężu. Celem organizacji było kształtowanie członków na światłych wiernych Kościołowi katolickiemu; prowadziła działalność: religijną, kulturalno-oświatową i sportową; była organizatorem zjazdu diecezjalnego 13 X 1936 w Katowicach-Załężu; współpracowała z Akcją Katolicką w Diecezji Śląskiej.
AKAD, zesp. 77, sygn. 42.

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE KOBIET pw. św. Marty w Załężu, założone 19 marca 1935 roku, 317 członków; przewodnicząca: Wiktoria Maruszczyk, sekretarz: Wiktoria Piecko, skarbnik: Maria Musioł; powstało z inicjatywy ks. Józefa ►Kubisa; siedziba w restauracji Marka (zob. ►Marek).
AKAD, zesp. 77, sygn.47.

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE KOBIET NA KOLONII IM. IGNACEGO MOŚCICKIEGO, organizacja utworzona 1 kwietnia 1938 roku, wyodrębniona z siostrzanej struktury przy ►Parafii pw. św. Józefa w Załężu; 94 członków (1938), kierownik: Marta Neumann, członek zarządu Klara Makselon, Jadwiga Samol, Elżbieta Szulc, Maria Palka.

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE KOBIET W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, założone 9 maja 1935 roku; prezes: Leopoldyna Urbacz; sekretarz: Julia Mieszczek, skarbnik: Agnieszka Heinrich; siedziba w restauracji Karola ►Mroncza; członek Diecezjalnego Związku Katolickiego Stowarzyszenia Kobiet; 85 członkiń (wiele kobiet – mieszkanek ►Załęskiej Hałdy, za zgodą ks. Józefa ►Kubisa, zostało członkiniami Stowarzyszenia św. Marty).
AKAD, zesp. 77, sygn.47.

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE MĘŻÓW W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, założone w 1938 roku; prezes: Kania; siedziba w lokalu Karola ►Mroncza; członek Diecezjalnego Związku Katolickiego Stowarzyszenia Mężów w Katowicach.
AKAD, zesp. 77, sygn. 46.

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE MŁODZIEŻY MĘSKIEJ W ZAŁĘŻU zob. ►Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Załężu

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE MŁODZIEŻY ŻEŃSKIEJ W ZAŁĘŻU; przy ►Parafii pw. św. Józefa w Załężu; prowadziło działalność sceniczną, należało do Związku Teatrów Ludowych, liczyło 165 członków (1936); zob. ►Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej Żeńskiej.
„Polonia” 1933, nr 3052.

KATOLICKIE STOWARZYSZENIE MŁODZIEŻY ŻEŃSKIEJ (K.S.M.Ż.) W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, zał. 19 VI 1924 przez ks. Franciszka Wyciślika, pierwotnie ►Towarzystwo Katolickiej Młodzieży Żeńskiej. W l. 20. XX w. nie należało do żadnych wyższych struktur organizacyjnych katolickiego ruchu młodzieżowego diecezji śląskiej; w l. 30 XX w. działało pod nazwą K.S.M.Ż.; w 1935 skupiało 28 członkiń. Było jedną z organizacji Akcji Katolickiej; prowadziło teatr amatorski (należało do Sekcji Teatrów Ludowych przy Wydziale Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego w Katowicach); szerzyło kulty: św. Teresy od Dzieciątka Jezus, Niepokalanego Serca Maryi, Najświętszego Serca Jezusowego. Opiekunowie: ks. Antoni Basztoń, Alojzy Dylus.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn.81; „Gość Niedzielny” 1926, nr 27, 46; „Rocznik Diecezji Śląskiej (Katowickiej) na rok 1932”. Katowice 1932.

KATOLICKIE TOWARZYSTWO MŁODZIEŻY POLSKIEJ zob. ►Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Załężu

KATOLICKIE TOWARZYSTWO ROBOTNIKÓW zob. ►Związek Katolickich Robotników

KATOLICYZM, religia dominująca w dziejach Załęża; co najmniej od czasów powstania parafii w Bogucicach, do której Załęże należało do końca XIX w. Przejawem k. była pobożność ludowa; od 1832 roku funkcjonowała ►Gajdzikowa kapliczka – miejsce odprawiania nabożeństw majowych oraz z okazji Dni Krzyżowych. Pierwsze, nieudane próby stworzenia niezależnej od Bogucic ►Parafii św. Jerzego w Załęskiej Hałdzie przez hr. Georges’a de la ►Tour miały miejsce w połowie XIX w.; Załęże bez własnych struktur parafialnych pozostawało do 1896 roku; w tym czasie tworzyła się mała architektura sakralna (kapliczki, ►krzyże przydrożne) oraz struktury ruchów organizacyjnych. Do powstania parafii przyczyniła się ►Katastrofa górnicza w kopalni „Kleofas” 3–4 III 1896, patronem wybudowanego w 1900 roku kościoła został św. Józef (rozwinął się ►kult św. Józefa); w następnych latach, wraz z kolejnymi podziałami parafii, patronami kościołów zostali św. Cyryl i Metody (zob. ►Kościół pw. Świętych Cyryla i Metodego). oraz św. Herbert (zob. ►Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Herberta na Osiedlu Witosa); ze względu na środowisko zawodowe ważne miejsce zajmowały ►kult św. Barbary i ►kult św. Floriana; w okresie międzywojennym także ►kult św. Teresy od Dzieciątka Jezus; jedną z cech załęskiego katolicyzmu była działalność charytatywna; siedziby w Załężu mają zgromadzenia zakonne: ►Jadwiżanki, ►Służebniczki, obecnie także ►Kapucyni. Liczba wiernych: 16 536 (1946), 18 050 (1968).

KATHOLISCHE GESELLENVEREIN w Załężu, niemiecka katolicka organizacja rzemieślnicza; zał. 2 XI 1902 w restauracji Augusta Marka (później stała się lokalem Katolickiego Związku Rzemieślników i Czeladników) przez działaczy z pokrewnej organizacji przy parafii NMP w Katowicach. Początkowo opanowana przez przedstawicieli zawodu obuwniczego (Michael Jelitta, Franz Scheda), później do aktywnych działaczy należeli stolarze Hans Klapettek i Johann Czenskowski, piekarz Joseph Gadatsch. Od 1910 otoczona opieką ►parafii św. Józefa w Załężu (ks. Sylwester Bacia, ►ks. Józef Kubis). Funkcje prezesa pełnili: Joseph Klappettek, Johann Poloczek (krawiec), Johann Warisch (szewc), Konstantin Wolny (kupiec). Od IV 1910 miała sztandar. Dla członków uruchomiono bibliotekę; funkcjonowała sekcja śpiewu (nauczyciel: Hieronymus Michatz), od 16 XI 1911 oddział śpiewu (własny sztandar od VI 1912). W 1911 związek liczył 20 członków, w 1920 – 111, w 1932 – 60. W 1935 powstał polski ►Katolicki Związek Czeladników.
AKAD, zesp. Akta Lokalne, sygn. 02520, 2521; Pamiętnik – Festschrift zum 25jahrigen Stiftungsfeste des Kath.[olische] Gesellenvereins zu Katowice-Załęże am 27.–28.–29. April 1935 i z okazji założenia polskiego stowarzyszenia kat.[olickiego] czeladników w dniu 1 maja 1935 r.: 1910–1935. [b.m.w.] 1935; J. Myszor: Duszpasterstwo parafialne na Górnym Śląsku w latach 1821–1914. Katowice 1990.

KATHOLISCHE VOLKSSCHULE NR III zob. ►Szkoła Podstawowa nr 23 im. Jana Kochanowskiego

KATHOLISCHE VOLKSSCHULE NR IV zob. ►Szkoła Podstawowa nr 27 im. Gabriela Narutowicza

KATOWICE – KLEOFAS, nazwa połączonych od 1996 kopalń „Katowice” i „Kleofas” (z polami po kopalni „Gottwald”); zakład dwuruchowy: Ruch I (Katowice) i Ruch II (Kleofas); pole górnicze nowego zakładu wynosiło 24,8 km², a zasoby węgla 300 mln t. Ruch I wstrzymano w 1999, Ruch II – w 2004; całość została wchłonięta przez Spółkę Restrukturyzacji Kopalń SA, obiekt przejęł Centralny Zakład Odwadniania Kopalń w Czeladzi (Rejon Kleofas CZOK z pompą głębinową na szybie ►Fortuna II).
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

KATOWICE III, dzielnica miasta Katowice, utw. w l. 1924–1925, objęła tereny byłej ►Gminy Załęże i Gminy Dąb oraz ►Dworskich Obszarów Załęża; w 1925 liczyła 27 633 mieszkańców. Miasto odziedziczyło po gminie: restaurację Grūnfelda (►Kaisergarten), ►Ratusz (Dom Gminny), ►Targowisko z budką, Dom Maszyn, szkoły podstawowe: nr I (zob. ►Szkoła Podstawowa nr 20 im. Tadeusza Rejtana), nr II (zob. ►Szkoła Podstawowa Męska nr 21 im. Józefa Lompy), nr III (zob. ►Szkoła Podstawowa Żeńska nr 22 im. Juliusza Słowackiego), nr IV (zob. ►Szkoła Podstawowa nr 23 im. Jana Kochanowskiego), ewangelicką (zob. ►Ewangelicka Szkoła Podstawowa nr 27 im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego), ►Szkołę Podstawową dla Niemieckiej Mniejszości Językowej im. Gabriela Narutowicza i ►Szkołę Podstawowa nr 25 im. Konstantego Damrota w Załęskiej Hałdzie. Pod zarządem wydziału opieki społecznej magistratu katowickiego były: ►Izba Matki i Dziecka, ►Kuchnia Ludowa, ►Świetlica nr 4, grunty rolne przed koleją przy ul. Lisa, przed szkołą przy ul. Wojciechowskiego. Dzielnica była podzielona na obwody, na czele których stali naczelnicy obwodowi: ►Leopold Świtała (ul. Narutowicza 20), Jan Korol (ul. Wojciechowskiego 55), ►Franciszek Długiewicz, ►Wilhelm Gajdzik, ►Piotr Zagórnik, Paweł Przewoźnik, Antoni Kozubek, Karol ►Lorenz, Józef Niesporek, Antoni Potyka.
„Wiadomości Administracyjne Miasta Katowic” 1929, z. 8.

KATOWICKA WYŻYNA (Katowicki płaskowyż), centralna część Wyżyny Śląskiej, od strony pn. i pn.-wsch. graniczy z Garbem Tarnogórskim, od pd.-wsch. z Pagórami Jaworznickimi, od pd.-zach. z Płaskowyżem Rybnickim, a od zachodu z Kotliną Raciborską; zbudowana jest z węglonośnych skał karbońskich, na których zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu; na niej prowadzone jest intensywne wydobycie węgla kamiennego. Region jest silnie uprzemysłowiony, leży w obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego; w rejonie ►Załęskiej Hałdy częścią K.W. są ►Kochłowickie Wzgórza.
encyklopedia.pwn.pl

KATOWICKI HURT TOWAROWY, zob. ►Śląski Rynek Hurtowy Obroki.

KATOWICKI PŁASKOWYŻ, zob. ►Katowicka Wyżyna.

KATOWICKIE PRZEDSIĘBIORSTWO INSTALACJI SANITARNYCH SA, pierwotnie przedsiębiorstwo państwowe, znane co najmniej od 1959 (budowa instalacji sanitarnej w szkole „tysiąclatce” w Czeladzi); od 1993 przekształcone w spółkę; zarejestrowane w 2002, z siedzibą przy ►ul. H. Dulęby na ►Obrokach; zlikwidowane w 2013.
www.sp7.czeladz.pl/nasza_szkola/historia_szkoly; archiwum.rp.pl/.../87493-Katowickie-Przedsiebiorstwo-Instalacji-Sanitar; dziennik ustaw.gov.pl/D1993089000001.pdf.

KATOWICKIE PRZEDSIĘBIORSTWO ROBÓT TELEKOMUNIKACYJNYCH; przy ul. ►Zamułkowej 8, powstałe w 1950 roku; od 1991 spółka z o.o.; jedyny wykonawca w dziedzinie budownictwa telekomunikacyjnego na terenie województw: katowickiego, częstochowskiego, opolskiego i bielskiego, a obecnie śląskiego, opolskiego i małopolskiego.
AUM, zesp. 5, sygn.6187; www.prt.pl

KATOWICZANIE, dziecięcy, regionalny zespół pieśni i tańca, zał. 1994 w ►Szkole Podstawowej nr 33 z inicjatywy Marii Ćwiklińskiej i Renaty Banaś. Obecnie działa w ►Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 7 na Osiedlu Witosa. Koncentruje się na ukazywaniu piękna kultury ludowej ze szczególnym uwzględnieniem kultury śląskiej; w repertuarze wiązanki tańców i pieśni śląskich, żywieckich, krakowskich, łowickich, patriotycznych oraz kolęd i pastorałek.
http://www.zso7.katowice.pl/index.

KATTOWITZ WEST, dzielnica Katowic funkcjonująca w l. 1939–1945 w granicach przedwojennej dzielnicy ►Katowice III.

KARLIK, UKS powstał w 1997 z inicjatywy Teresy Liburskiej-Łój oraz nauczycieli wychowania fizycznego przy ►Gimnazjum nr 6 im. Stanisława Ligonia na ►Osiedlu Witosa. W klubie trenuje ponad 300 zawodników w sekcjach: piłki nożnej, piłki siatkowej, pływackiej, tenisa stołowego, koszykówki.
http://www.zso7.katowice.pl/index.

KEGEL Hugo (27 II 1852, Załęże – 25 VIII 1895, Berlin), pseud. Hartwig Kohler, poeta, dziennikarz; pracownik „Kattowitzer Zeitung” – korespondent gazety z Berlina, Lipska, Altenburga; autor szkicu historyczno-geograficznego Von der Drei-Kaiser-Ecke in Oberschlesien: historisch-geographische Skizze. Kattowitz, Verlag von Siwinna [1894] oraz Oberschlesien in der Dichtung: eine Antologie. Kattowitz, G. Siwinna [1897].
A. Steuer: Kalendarium dziejów Katowic. Katowice 2001.

KEMPKI ROBERTA ULICA (Linzerweg), w Kolonii im. Ignacego ►Mościckiego, długości 100 m; utworzona w 1927 roku, pokryta kostką; mieszkańcy: urzędnik celny Czesław Czeszyk, inspektor pocztowy Jan Jałowiecki, rzemieślnicy (krawiec, murarz, tokarz, szlifierz).
Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935; P. Nadolski: Ulice. Nazewnictwo w przekroju historycznym. [w:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, T. 2. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz (red.). Katowice 2012.

KIC Anna ([?], Kraków – [?]), wychowawczyni w przedszkolu przy ►Szkole Podstawowej nr 22 w Załężu w l. 1926–1936, do 1939 w Przedszkolu nr 4 w Katowicach; w 1927 współzałożycielka Krucjaty Eucharystycznej przy ►parafii p w. św. Józefa w Załężu.

KIEŁCZEWSKI Eugeniusz (12 X 1896 – po 1939), pedagog. Od 1916 czynny w szkolnictwie: początkowo w Wielkopolsce, następnie w Załężu, gdzie sprawował funkcję dyrektora ►Szkoły nr 23 im. Jana Kochanowskiego (1922–1939) i ►Dokształcającej Szkoły Górniczej (1925–1932). Był członkiem zarządu ►Ligi Powietrznej i Przeciwgazowej koła w Załężu, organizatorem Związku Drużyn Jordanowskich (1929), działaczem gniazda ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu oraz członkiem zarządu parafialnego przy ►kościele św. Józefa.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych, sygn. 2318, 2643, K-1577; AKAD, zesp. 77/95; „Polonia” 1929, nr 2.

KIEŁTYKA Ludwik (1 VII 1896, Załęże – ?), działacz niepodległościowy; policjant, uczestnik walk na froncie wschodnim; w 1920 roku pracował w policji przy Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu, od 1923 w Policji Państwowej Województwa Śląskiego.
APK, zesp. Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, sygn. 600.

KIK Franciszek (3 VIII 1933, Załęże – 18 IX 1991, Katowice-Załęże), trener bokserski, zawodnik klubów: „Górnik 1920” Katowice, „Zryw” Katowice, „Stal” huta „Baildon”, KS ►„06 Kleofas” Katowice w Załężu. Stoczył 120 walk, odnosząc 88 zwycięstw. Był trenerem KS ►„06 Kleofas”, w l. 70. XX w. asystentem trenera kadry narodowej, współodpowiedzialnym za przygotowania reprezentacji Polski na MŚ w 1974, pod koniec działalności szkoleniowej trenerem BKS „Śląsk” Ruda Ślaska. Od przełomu XX–XXI w. organizowane są zawody bokserskie Memoriał Franciszka Kika.
A. Steuer: 100-lecie Klubu Sportowego „06 Kleofas” Katowice. Katowice 2006.

KINA W ZAŁĘŻU, pierwsze kino przejściowo zainstalowano w 1914 w ►hali gimnastycznej przy Szkole Podstawowej nr 22 im. Juliusza Słowackiego. Z kinem objazdowym realizującym niemiecką propagandę plebiscytową mieszkańcy gminy zetknęli się w okresie plebiscytowym; stacjonarne kino powstało w 1929 w przebudowanych pomieszczeniach restauracji Dawida Altholza (zob. ►Altholz) – pod kierownictwem Eliasza Zyberta rozpoczęło działalność kino ►Raj, w tym samym pomieszczeniu od 1944 działało kino ►Apollo. Rozwój sieci kin w Załężu nastąpił po październiku 1956; z inicjatywy górniczych związków zawodowych powstały kina: ►Kleofas, a w Załęskiej Hałdzie ►Tęcza i ►Młodość (zlikwidowane w l. 70. i 90. XX w.). Od 2002 w ramach ►Punktu 44 działa ►Cinema City.
AUM, zesp. 1, sygn. 2433; APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Kultura, sygn. 777; „Oberschlesische Wanderer” 1914, nr 223.

KLASZTOR OJCÓW KAPUCYNÓW, zał. 2006 w mieszkaniu w starej kamienicy przy ►ul. Gliwickiej 195; placówka podległa Prowincji Małopolskiej Braci Mniejszych Kapucynów. Wspólnota 3 braci, tzw. itinerantów, prowadzi działalność duszpasterską wśród najuboższych mieszkańców dzielnicy (katecheza, spowiedź).
G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014; https://www.kapucyni.pl/prowincja-krakowska-mainmenu-325/wspolnoty-krakow-668/wspolnota/kr/4-katowice-zaleze.

KLEIN OSIEKI TEICHE (Staw Małe Osieki), nazwa topograficzna na planie rękopiśmiennym obszaru Kuźnicy Boguckiej, Katowic, Brynowa i Załęża z 1686 (zob. też ►Mały Osiek).
Osady i osiedla. W: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i spoleczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 1. Katowice 2012.

KLEINE HELENE, kopalnia nadana 25 IX 1843; w ►Załęskiej Hałdzie; eksploatowana w latach 1842–1847, szyby: znalazczy, ►Charlotte, ►Peppi; właścicielem było gwarectwo, które utworzyli: Aleksander Fryderyk von ►Bally, Józefina von Bally, Emanuel Sigheim, Christian Kraft von Hohenlohe, Salomon Guttmann. Marta Fikus, Elisabeth Zdrallek;
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

KLEINE HELENE, pole górnicze kopalni ►Kleine Helene; w Załęskiej Hałdzie, 120,1 tys m kw. po obu stronach ul. Załęska Hałda, nadane 25 IX 1843; eksploatowane w latach 1842–1847, szyby: znalazczy, ►Charlotte, ►Peppi; właścicielem było gwarectwo: Fryderyk von Bally, Józefina von Bally, Emanuel Sigheim, Christian Kraft von Hohenlohe, Salomon Guttmann. Marta Fikus, Elisabeth Zdrallek; w 1906–1930 etapami włączone do kopalni ►Wujek; w latach 1937–1939 i 1947 roku ►Brynów VII.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

KLEINTIERZUCHT VEREIN zob. ►Związek Hodowców Drobnego Inwentarza Katowice III

KLEOFAS, kino zakładowe ►kopalni Kleofas (Związku Zawodowego Górników); do końca l. 50. XX w. funkcjonowało w baraku kopalnianym (po likwidacji kina mieściły się w nim kolejno: fabryka wyrobów z tektury, biblioteka filii Biblioteki Miejskiej w Katowicach, wypożyczalnia kaset video); później przeniesione do budynku przy ►ul. Gliwickiej 210; kino stałe, kategorii III; dysponowało 380 miejscami; w 1970 odwiedziło je 49 723 widzów; kinem kierował Eugeniusz Szmajduch.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Katowice, Wydział Kultury, sygn.776; Wojewódzki Urząd Statystyczny Katowice, sygn. 4/38.

KLEOFAS (KWK „KLEOFAS”) [Cleophasgrubbe, Kleofasgrubbe], kopalnia węgla kamiennego, położona na ►Obrokach w Załężu, obok linii kolejowej i szosy Katowice – Chorzów Batory – Świętochłowice. Powstała w 1840 (nadanie z 15 VII); eksploatację rozpoczęto (metodą filarowo-zabierakową) w 1845 (pierwszy węgiel wydobyto szybem ►Bertram); w 1855 połączono ją z polami górniczymi i kopalniami ►Adam, ►Eva, Joseph, ►Jenny i ►Rinaldo. W połowie należała do ►Karola Goduli, a jej współwłaścicielem był Loebel Freund (żydowski kupiec i przedsiębiorca z Bytomia, dzierżawca folwarku w Bogucicach). Później przeszła w ręce Karola Neumanna (dyrektora dóbr hrabiego A.M. von Renarda ze Strzelec Opolskich). W 1867 roku została zatrzymana; w 1880 od spadkobierczyni K. Goduli, ►Joanny Gryzik-Schaffgotsch, kupiła ją firma Georg von Giesches Erben (zob. ►Spadkobiercy Gieschego) i uruchomiła ponownie w 1886 (kopalnia głębinowa). Od 1922 włączona do ►Giesche SA; w l. 1932–1937 nieczynna; w l. 1939–1945 należała do Giesche AG. Po 1945 została upaństwowiona, funkcjonowała w ramach ►Katowickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. W 1974 została połączona z sąsiednią kopalnią „Gottwald”, po fuzji przyjmując nazwę „Gottwald”; od 1984 należała do Katowickiego Gwarectwa Węglowego. Od 1990 powrót do historycznej nazwy. Od 1993 funkcjonowała w ramach Katowickiego Holdingu Węglowego; w 1996 została połączona z KWK „Katowice”. W 2001 zdecydowano o jej zamknięciu, co ostatecznie zrobiono w 2004. W 2014 większość zabudowań kopalni wyburzono; zachowano zabytkowe budynki pokopalniane, m.in.: straży pożarnej, stajni, stacji ratownictwa górniczego, elektrowni, ciepłowni, nadszybia szybu ►Fortuna III, maszynowni szybu ►Fortuna I.
Obiekty kopalni mieściły się w Katowicach-Załężu, ►Załęskiej Hałdzie, Chorzowie Batorym; były to szyby: ►Fortuna I, ►Fortuna II, ►Fortuna III, ►Północny, ►Wschodni I i II, ►Zachodni; co najmniej 2 cegielnie (►Kleofas I, ►Kleofas II); cechownia, chłodnia I, chłodnia II, chłodnica, kominy, kotłownia I, kotłownia II, kuźnia, lokomotywownia, łaźnia, markownia, oczyszczalnia wody, prochownia, skład cegły szamotowej, stacja ratownictwa górniczego, ślusarnia, remiza strażacka, stacja benzynowa, stadnina (od 1925 stajnia); piaskownia; pola górnicze (nadania): ►Adam, ►Batory, ►Charlotte, ►Fortuna, ►Irena, ►Israel, ►Joseph, ►Kalina, ►Mała Helena, ►Rinaldo, ►Święty Krzyż, ►Victor, ►Załęże I, ►Załęże II, ►Zjednoczony Kleofas, graniczące z polami kopalni „Nowy Wirek”, „Prezydent”, „Katowice” i „Wujek”.
W 1885 w kopalni było zatrudnionych 147 osób, w 1902 – 2710, w 1922 – 4016, w 1951 – 3171, w 1962 – 4480, w 1973 – 3606 osób. Na przełomie XIX i XX w. w kopalni pracowali obcokrajowcy (Ukraińcy, ►Włosi); w l. 1914–1918 zatrudniano kobiety i jeńców wojennych (także w l. 1939–1945), a w l. 1945–1957 więźniów i żołnierzy górników. W 1918 na terenie kopalni wybudowano budynki ►obozu jenieckiego; po 1945 funkcjonował ►obóz pracy.
W 1887 wybudowano pierwszy wodociąg w Katowicach, doprowadzający wodę do miasta z kopalni. Do 1923 do pracy w transporcie podziemnym wykorzystywano konie. Transport na powierzchni usprawniono, budując kolejkę liniową łącząca hutę „Bismarck” z szybem Recke (zob. ►Fortuna III) oraz sieć wewnętrznych i zewnętrznych linii kolejowych wąskotorowych. Do 1911 pod ziemią wykorzystywano oświetlenie karbidowe. W l. planu 6-letniego (1950–1955) dokonano intensywnej modernizacji. Pod ziemią stosowano obudowę filarową i ścianową. Wydobycie: 1886 – 2515 t węgla, 1900 – 703 940 t, 1920 – 684 600 t, 1939 – 441 900 t, 1946 – 712 000 t, 1960 – 1 490 000, 1970 – 1 966 000, 1979 – 2 797 331 t; produkowano: groszek, kostkę, kęsy, miał, orzech.
Obiekty socjalne: wybudowana w 1898 ►łaźnia (ogólnodostępna dla mieszkańców Załęża), z początku XX w.: ►dom kawalera, piekarnia, pawilon koncertowy, ►lodowisko, 225 domów mieszkalnych (ok. 1930) zamieszkałych przez 200 urzędników i 2142 członków rodzin robotniczych, ogródki przydomowe.
Wydarzenia historyczne: katastrofy górnicze, w tym upamiętnione: ►katastrofa 1896, ►katastrofa 1927, ►strajki (m.in. 1917, 1918, 1932 1980), prowokacja Grenzschutzu podczas wypłaty 15 VIII 1919, kiedy zginęło lub zmarło 7 robotników (w tym nieznany z imienia Lis, zapewne patron ulicy), udział górników w ►powstaniach śląskich (kompania Załęska), walki z dywersją niemiecką (zob. ►wrzesień 1939). Na terenie kopalni działały różne organizacje polityczne, zawodowe, społeczne, m.in. związki zawodowe (►Hirschdunkierowskie Związki Zawodowe, ►Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Centralny Związek Zawodowy Polski), kluby sportowe (►06 Kleofas, ►Rakett), organizacje kulturalno-oświatowe (►Nasza Czytelnia, ►orkiestra dęta, różne chóry, np. ►Männer Gesang Verein), a także ►kasa pośmiertna kopalni, po 1945 sieć własnych spożywczych sklepów branżowych Spółdzielni Społem; szkolnictwo zawodowe, ►przedszkole, ►radiowęzeł, ►Dom Kultury, kino zakładowe ►Kleofas, zakładowa służba zdrowia, 17 ośrodków wczasowych i kolonijnych (l. 70. XX w.).
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511/2, 515; R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017, „Dziennik Śląski” 1898, nr 142; „Gazeta Robotnicza” 1919, nr 86.

Dyrektorzy kopalni od 1945 roku

Imię, nazwiskoLata sprawowania funkcji
Karol Fabris 1945
Stanisław Białobrzeski 1945–1950
Alojzy Godula 1950–1951
Wilhelm Pazurek 1951–1953
Zenon Nowicki 1953
Jagielski 1953
Józef Miodoński 1953
Bronisław Wartak 1953–1956
Edward Granek 1956–1965
Franciszek Dominik 1965–1967
Marian Gustek 1967–1974
Rudolf Ostrihansky 1974–1977
Ryszard Wojciechowski 1977–1980
Zdzisław Trzaska  1980–1987
Stanisław Chrobok 1987–1991
Jan Danowski 1991–1993
Albert Opala 1993–1996
Józef Chrostek 1996–2004

R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

KLEOFAS I, zakład produkcyjny ►kopalni „Kleofas” na terenie ►Załęskiej Hałdy, powstał w 1911 przy drodze Załęże – Załęska Hałda; był wyposażony w piec pierścieniowy; po raz pierwszy wzmiankowany w 1926, kiedy wyprodukował 2 315 000 tys. sztuk cegły (klinkier), część eksportując m.in. do Francji. W l. 1931–1937 nieczynny; do stycznia 1939 uruchamiany sezonowo; wznowił produkcję w październiku 1939. Po 1950 zakład samodzielny, z hotelem robotniczym.
APK, zesp. Giesche SA, sygn. 2051; APK, zesp. Giesche SA Zarząd Kopalni Kleofas, sygn. 265; APK, zesp. Centralny Zarząd Budownictwa Węglowego, sygn. 1424.

KLEOFAS II, cegielnia, zakład produkcyjny przy ►kopalni „Kleofas”, położony 450 m na południowy zachód od szybu ►Wschodniego, powstał na pocz. XX w., wyposażony był w piec kręgowy. Wszystkie budynki (hala maszyn z kotłownią, suszarnie), o łącznej kubaturze 11 260 m³, były murowane. W 1926 wyprodukowała 1,8 mln sztuk cegieł. Unieruchomiona w 1931, wznowiła produkcję w 1937 oraz X 1939. W 1942 zatrudniała 29 pracowników. Ostatnie budynki zakładu zlikwidowano po II wojnie światowej.

KLEOFAS 06 KATOWICE, KS z siedzibą w Załężu-Obrokach (hala sportowa), zał. 1957 na bazie Koła Sportowego ►Górnik przy kopalni „Kleofas” (utworzonego w 1954), zarejestrowany 8 V 1958. W l. 1965–1989 w strukturach GKS Katowice. Reaktywowany 21 X 1990; najstarszy istniejący górniczy klub sportowy w Polsce (zob. ►Górnicze kluby sportowe), jest spadkobiercą 06 Zalenze (zob. ►06 Katowice), ►Robotniczego Klubu Sportowego Załęże, Górniczego Zakładowego Klubu Sportowego „Kleofas”, Klubu Sportowego „Górnik” Kleofas-Eminencja. Prowadzone sekcje: boks (1957 – nadal), szkółka karate kyokushin (1994–1997), kickboxing (l. 90 XX w.), skat (od 1984 w strukturach klubu, zał. l. 50. XX w.), szachy (2001–2009). W 1998 odegrał pionierską rolę w rozwoju boksu kobiecego. Od 2002 organizuje memoriał im. Alberta Opały. Działacze: S. Alijew, W. Andrzejczak, J. Kilka, A. Opala, M. Strogij; trener: Franciszek Kik. Czołowi sportowcy: S. Chorzela, M. Gruszecki, S. Kimla, D. Maj, A. Rybacki, M. Walas, M. Wygrabek. Osiągnięcia: w boksie – międzynarodowe: 1 (0–0–1) medal na Światowych Igrzyskach Wojskowych (1997), ogólnopolskie: I liga (1993–1994), 15 sportowców wywalczyło 26 (5–6–15) medali MP (1993–2009) w konkurencji męskiej, 9 sportsmenek zdobyło 20 (5–6–9) medali w rywalizacji kobiecej (2002–2019); w kickboxingu – 1 (0–0–1) medal MP (1995); w skacie – 2 (0–2–0) medale MPJ (2000, 2003).
A. Steuer: 100-lecie Klubu Sportowego 06 Kleofas Katowice. Katowice 2006; A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999.

Osiągnięcia Kleofas 06 Katowice na MP w boksie

RokImię, nazwiskoKategoria wagowaMiejsce
1993 Andrzej Charmułowicz superciężka 3
1993 Mariusz Matusiak lekka 3
1994 Marek Gruszecki ciężka 2
1994 Adam Kaczmarek półśrednia 3
1995 Krzysztof Kusz papierowa 1
1996 Marcin Walas kogucia 1
1996 Andrzej Włodarczyk ciężka 2
1996 Marek Gruszecki ciężka 3
1996 Albert Rybacki półciężka 3
1997 Marcin Walas kogucia 1
1997 Albert Rybacki półciężka 3
1998 Adam Kaczmarek lekkośrednia 3
1998 Albert Rybacki półciężka 2
1998 Krzysztof Kusz papierowa 3
1998 Krzysztof Suchomski lekka 3
1999 Marcin Walas piórkowa 1
1999 Rafał Sikora lekka 3
1999 Andrzej Ziora musza 3
2000 Andrzej Ziora musza 2
2000 Przemysław Maszczyk musza 3
2001 Arkadiusz Małek półśrednia 3
2002 Arkadiusz Małek lekkośrednia 2
2002 Przemysław Maszczyk musza 2
2002 Michał Jurek musza 3
2002 Katarzyna Nizio 67,5 kg 3
2004 Przemysław Maszczyk 54 kg 3
2004 Monika Chorzela 57 kg 1
2005 Magdalena Wygrabek 70 kg 2
2006 Magdalena Wygrabek 70 kg 2
2007 Robert Talarek 75 kg 3
2007 Sylwia Kimla 75 kg 2
2007 Magdalena Wygrabek 70 kg 3
2009 Reinhold Bromboszcz kogucia 1
2012 Angelika Grońska 48 kg 3
2012 Izabela Gil 81 kg 3
2014 Angelika Grońska 48 kg 2
2014 Aleksandra Talaga 69 kg 3
2015 Angelika Grońska 48 kg 1
2016 Angelika Grońska 48 kg 1
2016 Monika Serafin 57 kg 3
2016 Aleksandra Talaga 64 kg 3
2017 Angelika Grońska 51 kg 1
2017 Aleksandra Talaga 64 kg 2
2018 Monika Serafin 60 kg 2
2018 Aleksandra Talaga 64 kg 3
2019 Anna Bilous 75 kg 3
2019 Witold Lisek 91 kg 3

 

KLIMCZOKA ULICA, w Załężu, długości 230 m, o południkowym i równoleżnikowym układzie; nazwa obowiązująca od 1951 roku (pierwotnie Johannesstraße, Jana (od 1920), gen. Stanisława Szeptyckiego (1925–1939 i 1945–1951), Gerhard Hauptmannstraße; właścicielami kamienic w okresie międzywojennym byli: Zygmunt Springer, Marta Białas, ►Giesche SA; działał wtedy zakład kuśnierski; obecnie nawierzchnia asfaltowana, budownictwo nowe i resztki przedwojennego; w 2007 roku była zamieszkiwana przez Czeczenów; obiekty: grupa hosteli (►Gościniec, ►Baildon, K-3, K-6, K-7), biuro „Grupy 69” s.c. Kajdan S. Ścierski P.
Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935; https://klimczoka.pl/index.php.hostel.

klimek-tadeusz

KLIMEK Tadeusz (1 IV 1904, Kraków-Podgórze – ?), nauczyciel wychowania fizycznego i śpiewu; od 1927 pracował w Katowicach-Ligocie, od 1937 pełnił obowiązki kierownika ►Szkoły Podstawowej nr 24 im. Powstańców Śląskich na ►Kolonii Ignacego Mościckiego, zastepując na tym stanowisku ►Józefa Słomkę, co umożliwiło pacyfikację nastrojów społecznych na osiedlu. Był działaczem społecznym: członkiem Obozu Zjednoczenia Narodowego, ►Związku Strzeleckiego i ►Towarzystwa Śpiewu „Lutnia”.
APK, zesp. Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych, sygn. K-157.

KLIWER, Klub Żeglarski koła ►Ligi Obrony Kraju przy ►Hucie Baildon, zał. 1963; w 1985 skupiał 15 członków; zajmował się organizacja wypoczynku niedzielnego załogi; dysponował 1 jachtem kabinowym El Bimbo w bazie na Mazurach, 6 żaglówkami Omega, żaglówką kl. 470, 2 łodziami wiosłowymi.
„Głos Baildonu” 1985, nr 22.

KLUB AMATORSKI, zob. ►Centralny Związek Zawodowy Polski.

KLUB FABRYCZNY im. F. DZIERŻYŃSKIEGO, funkcjonował przy ►Hucie Baildon; w l. 1955–1956 prowadził 12 sekcji, w tym 2 teatralne, 3 baletowe, mandolinistów, chór, szachową, recytatorską, akordeonistów, operetkową.
Klub Fabryczny – twoim drugim domem. „Głos Baildonu” z 3 IV 1952.

KLUB HOKEJOWY ZAŁĘŻE, jednosekcyjny KS, wzmianki w prasie w l935 roku.

KLUB ŻEGLARSKI KOPALNI KLEOFAS, powstał w 1985, kontynuował działalność Klubu Żeglarskiego kopalni „Gottwald” i przejął od niego Szkółkę Żeglarską (dzieci 6–12 lat) w klasach „Mak” i „Omega” na obecnym stawie Maroko (Osiedle Tysiąclecia); z przerwami prowadził działalność szkoleniową do 1999.
J. Żyła: Dzieje żeglarstwa na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim (1924-1999). Kraków 2000.

KLUBA Maria, z d. Zawada (5 VIII 1912 Chorzów – ?), działaczka gniazda ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" w Załężu (naczelnik drużyny żeńskiej), w 1948 roku była jedną ze współorganizatorek Śląskiego Związku Gimnastycznego w Katowicach, od 1957 członkiem Prezydium Polskiego Związku Gimnastycznego, sędzią klasy międzynarodowej – w tej roli uczestniczyła w XVII Igrzyskach Olimpijskich w Rzymie w 1960 roku.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydział Organizacyjny sygn. 1416; G. Bielec: Lata świetności i upadku polskiej gimnastyki sportowej w PRL (19451989). Rzeszów 2012.

KŁAKUS Leon (23 VI 1902, Załęże – ?), ślusarz, powstaniec śląski: działacz społ.-polit., uczestnik I powstania śląskiego, członek ►Chrześcijańskiej Demokracji, z ramienia tej partii obserwator podczas wyborów komunalnych w 1926 roku w obwodzie Załęże–Dąb; mieszkał przy ul. ►Pośpiecha 1.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 135.

KNAPEN WEG zob. ►Wyplera Jana ulica

KOBIC Leon (1891 – po 1935), woźny, radny gminny w Załężu (od 1922), działacz ►Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (skarbnik). Był właścicielem restauracji (wcześniej Wieczorek) przy ul. Mickiewicza (ob. ►ul. Gliwicka), gdzie odbywały się wystawy organizowane przez hodowców ptactwa rasowego, zebrania LOPP, Towarzystwa Mandolinistów ►Jaskółka, ►Towarzystwa Polek, ►Związku Hallerczyków, ►Związku Uchodźców Śląskich.
APK, zesp. Inspektorat Szkolny Katowice, sygn. 84, 87; APK, zesp. Wydział Powiatowy Katowice, sygn. 517; „Polak” 1921 (w dostępnych źródłach brak numeru).

KOCHLOWA LANKA, jeden z najstarszych terminów topograficznych związanych z przeszłością Katowic, występujący w dokumencie księcia opawsko-raciborskiego ►Mikołaja z 15 grudnia 1360 roku; najdalej na zachód wysunięty punkt okręgu mysłowickiego, na jego granicy z ►Bytomskim księstwem; tereny lokalizowane przez Ludwika ►Musioła pomiędzy zachodnią częścią ►Załęża a Kochłowicami (enklawa rycerza Kochela, właściciela tego dobra ziemskiego w Załężu).
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu, maszynopis, b.r.m.w. [1955].

KOCHŁOWICKA ULICA (w l. 1922–1926 ul. Załęska, w l. 1926–1939, po 1945 ul. Kochłowicka, w l. 1939–1945 Kochlowitzer Chausse), fragment drogi międzynarodowej E 40 (dawniej E-4), po północnej stronie autostrady A-4; pierwotnie krótka ulica z nielicznymi zabudowaniami (od strony ►Katowickiej Hałdy); ok. 1936 przedłużona (łączyła pośrednio koszary ►73. Pułku Piechoty ze składami amunicji i ►Strzelnicą garnizonową) do ►Lasu Załęskiego; stworzyła granicę pomiędzy ►obszarami dworskimi w Załężu a ►Załęską Hałdą. W okresie okupacji hitlerowskiej połączyła Katowice z Kochłowicami; od II połowy l. 60. XX w. ulicą kursują linie 120, 130, 177 komunikacji autobusowej, łączące miasto z Halembą (dz. Rudy Śląskiej), Szczygłowicami (dz. Knurowa). W pobliżu znajdują się: Salon Samochodowy Porsche oraz Rodzinny Ogródek Działkowy ►Dobra Nadzieja.
„Wiadomości Administracyjne Miasta Katowice” 1937, nr 1.

KOCHŁOWICKIE WZGÓRZA, część ►Katowickiego Płaskowyżu. Obejmują cały obszar ►Załęskiej Hałdy; najwyższy punkt 338 m n.p.m. (w części pd.-zach.); powierzchnia kopulasta, miejscami spłaszczona; zalesione (zob. ►Las Załęski), rozcięte lokalnie głębokimi dolinami (45–50 m); u podnóża wystepują osady karbońskie; powierzchnia przykryta kilkumetrową warstwą osad plejstoceńskich; opadają w kierunku skrzyżowania ►ul. Feliksa Bocheńskiego z ►ul. Załęska Hałda; część pólnocna i wschodnia położone średnio na wys. 280 m n.p.m.
D. Absalon, S. Czaja, A.T. Jankowski: Środowisko geograficzno-przyrodnicze. W: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. Katowice 2012.

KOCZĘBY JANA ULICA (Wikingweg), w Kolonii im. Ignacego ►Mościckiego, długości 90 m; utworzona w 1927 roku, pokryta kostką; mieszkał na niej m.in. posterunkowy Policji Państwowej Województwa Śląskiego Franciszek Wróblewski.
Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935; P. Nadolski, Ulice. Nazewnictwo w przekroju historycznym. [w:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz (red.). Katowice 2012.

KOLEJE WĄSKOTOROWE, kolej o szer. torów od 435 do 1050 mm (najbardziej powszechny były rozstawy: 600 mm, 650 mm, 750 mm, 785 mm i 1000 mm); odegrała istotną rolę w rozwoju przemysłu załęskiego, powstała wkrótce po utworzeniu pierwszych jednostek gospodarczych; sieć linii kolei wąskotorowych obejmowała wcześniejszy chronologicznie transport na powierzchni ziemi i późniejszy podziemny; na pocz. XIX w. służyła do transportu węgla do hut (z ►kopalni Victor do hut: ►Victor, ►Johanka) na terenie Załęskiej Hałdy; w 1926 długość torów na powierzchni wynosiła 3,5 km; ►wewnątrzzakładowe linie wąskotorowe kopalni Kleofas odsługiwały transport surowców mineralnych (piasek podsadzkowy, glina) i produktów (cegła) do i z cegielń ►Kleofas I i ►Kleofas II, ►piaskowni I kopalni Kleofas, ►piaskowni II kopalni Kleofas, szybu ►Wschodniego; transport międzyzakładowy obsługiwała linia ►kopalnia Kleofas – kopalnia Wujek); od 1959 następowała stopniowa likwidacja kolei piaskowych; w 1990 funkcjonowała ostatnia linia na zwałowisko w dawnej piaskowni.
K.Szojda: Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku, t.1, cz.1, Katowice 1996.

KOLEJKA LINOWA, środek transportu służący do wywozu odpadów górniczych; konstrukcja wykonana w Hucie „Batory” w Wielkich Hajdukach (przełom drugiej i trzeciej dekady XX w.). połączyła kopalnię ►Kleofas z ►hałdą.
AUM, zesp. 4, sygn. 33.

KOLEJOWA ULICA zob. ►Wyplera Jana ulica

KOLONIA IM. IGNACEGO MOŚCICKIEGO, zob. ►Mościckiego Ignacego Kolonia.

KOLONIE I OSADY zob. ►Dwunastu Apostołów, ►Hegenscheidta, ►Johanka, ►kopalni „Kleofas”, ►Kolonia Ignacego Mościckiego, ►Kuźnica Załęska, ►Obroki, ►Owsiska, ►Osiedle Witosa, ►Załęska Hałda, ►Załęska Hałda (fińskie domki).

KOLOŃSKA ULICA, położona obok ►Osiedla Witosa, układ południkowy, dł. 1300 m, asfaltowa, z ścieżkami rowerowymi, niezabudowana (tereny zielone).

KOLUMNA SANITARNA POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA W ZAŁĘŻU, powstała 20 VII 1920, finansowana z budżetu miejskiego Katowic. Prowadziła wykłady (m.in. na temat karmienia i pielęgnacji niemowląt) oraz ćwiczenia terenowe. Zebrania odbywały się w lokalu Spyry. W 1933 liczyła 100 członków. Funkcję prezesa pełnili: ►Franciszek Długiewicz, ►Józef Głuch; sekretarzem był Antoni Kadłubek, a skarbnikiem Adolf Kajman.
APK, zesp. Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 71; „Polonia” 1928, nr 266.

KOLYBAJ, nazwa stawu pomiędzy dzisiejszą ►ul. T. Michejdy (os. Witosa) a miejscem zabudowanym przez Salon Ferrari; prawdopodobnie glinianki cegielni ►Kleofas II; zasypany pod koniec lat 70. XX w.

KOŁO MŁODZIEŻY ABSTYNENCKIEJ zob. ►Związek Abstynentów w Załężu

KOŁO POLSKIE, utworzone w ►gminie Załęże po wyborach komunalnych 1919, złożone z 10 osób – radnych, reprezentantów ►Polskiej Partii Socjalistycznej, ►Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, ►Narodowego Stronnictwa Robotników, zapoczątkowało polonizację nazewnictwa ulic i placów. Działacze: ►Franciszek Długewicz, ►Wiktor Jesionek, Żyłka.
„Gazeta Robotnicza” 1920, nr 26, 69, 97.

KOŁO PRZYJACIÓŁ HARCERSTWA W ZAŁĘŻU, założone w 1924 roku przez Józefa Zientka; reaktywowane w 1929, sprawowało opiekę nad ►Pierwszą Drużyną Harcerską im. Bolesława Chrobrego.
„Górnoślązak”, nr 41/1929.

KOŁO PRZYJACIÓŁ RADIA MARYJA PRZY PARAFII ŚW. JÓZEFA W ZAŁĘŻU, założone 17 kwietnia 1994 roku (Danuta Grosse), opiekunowie: ks. Jerzy Zimoń, ks. Jerzy Słota (obecnie); nabożeństwa do Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.
https://zaleze.archidiecezja.katowice.pl/wspolnoty-parafialne/dorosli/kolo-przyjaciol-radia-maryja

KOŁO WĘDKARSKIE HUTY BAILDON, w 1969 skupiało 280 członków (80% członków stanowiła załoga huty, a 20% pracownicy kopalni „Gottwald”); dysponowało łowiskami na rzece Nidzie i Zalewie Solińskim, prowadząc prace nad utrzymaniem czystości wód; objęło patronatem stawy Wesołe Miasteczko i Starganiec. Rozwiązane II 2015.
„Głos Baildonu” 1969, nr 9.

KOŁODZIEJ Stanisław (1894 – 1955), pedagog, kierownik ►Szkoły Podstawowej nr 21; działacz społeczny: członek gniazda ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu; sędzia honorowy w magistracie katowickim.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 191; inskrypcja nagrobkowa na cmentarzu parafialnym w Załężu.

KOMARZY SZCZYT, wzniesienie w Lesie Załęskim, 339 m n.p.m.
Mapa E-turysta.

KOMBAJNISTÓW ULICA, w ►Załęskiej Hałdzie, powstała ok. 1956 roku z podziału ulicy ►Załęska Hałda, długości 700 m, zakończona wiaduktem kolejowym (zob. ►Mosty i wiadukty) na granicy z Brynowem; wyasfaltowana; ogródki działkowe, usługi samochodowe.

KOMISARIAT POLICJI PAŃSTWOWEJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W ZAŁĘŻU, utworzony w 1923 roku w dawnej ►gminy siedzibie. Obszar jego działania stanowiiły: Załęże, ►Obroki (osiedle), Kolonia ►Mościckiego oraz Dąb; policjanci: bracia Czyżowie, Antoni Gauks. Zagłówek, komisarz: Franciszek ►Stefański.
APK, zesp. Policja Województwa Śląskiego, sygn. 528; Górnoślązak 1929, nr 113, 173.

KOMITET BUDOWY KOŚCIOŁA W ZAŁĘŻU, gremium powołane w styczniu 1896 roku z inicjatywy ks. Ludwika ►Skowronka, proboszcza w Bogucicach; utworzone w restauracji ►Basisty w Załężu, z udziałem wójta Józefa Wolnego. Jenscha, Pardygoła, Albina Jelonka, Jakuba Sapy, Józefa Paponia, Mikołaja Wieczorka, Jedlińskiego, Kałuży; sekretarzem był nauczyciel Benczek.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, b.m.w. [1955].

KOMITET DRUŻYN JORDANOWSKICH W ZAŁĘŻU, utworzone w 1929 z inicjatywy ►Eugeniusza Kiełczewskiego; w zarządzie znaleźli się ►Wiktor Jesionek (prezes), ►Leopold Świtała (sekretarz), ►Józef Sapa (skarbnik)
„Polonia” 1929, nr 1614.

KOMITET DZIELNICOWY ZAŁĘSKA HAŁDA, utworzony po 27 stycznia 1945 roku, nieformalna struktura władzy terenowej w Katowicach, powstała na fali żywiołowo odradzającego się w pierwszych miesiącach 1945 polskiego życia społeczno-politycznego; zajmowała się zabezpieczaniem mienia poniemieckiego (m.in. przekazaniem mebli do ►Kościoła pw. św. Cyryla i Metodego); prezes: Paweł Hadamik. Podobne struktury powstały w Giszowcu i Zawodziu.
AKAD zesp. AL. 2582.

KOMITET NIESIENIA POMOCY BEZROBOTNYM, obejmujący swym zasięgiem Katowicką Hałdę, ►Załęską Hałdę, Brynów; utworzony 1933 roku, zajmował się zaopatrzeniem w żywność i artykuły pierwszej potrzeby.
„Polonia” 1933 nr 2077.

KOMITET NIESIENIA POMOCY BEZROBOTNYM W KATOWICKIEJ HAŁDZIE, BRYNOWIE I ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE; utworzony w wyniku skutków wielkiego kryzysu gospodarczego, skupiał 15 osób (1933); przyczyniał się do zaopatrzenia najbardziej potrzebujących w żywność i artykuły pierwszej potrzeby.
„Polonia” 1933, nr 2097.

KONFERENCJA p.w. ŚW. JADWIGI zob. ►Stowarzyszenie Pań p.w. św. Wincentego à Paulo.

KONFERENCJA PPS–WRN W ZAŁĘŻU, tajna, odbyła się 3 czerwca 1945 roku w domu przy ul. Wojciechowskigo 44 (zob. ul. ►Gliwicka); uczestnicy – Stefan Wieczorek, Roman Motyka, rodzina Jantów (zob. ►Janta), Lucjan Banasik, Józef Adamczyk, Walenty Adamowicz, Konrad Mandera, Rufin Karwot, Paweł Wieczorek, Luiza Sobolak – zostali aresztowani.
J. Kantyka: Burzliwe lata, Z dziejów ruchu socjalistycznego na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1930–1948. Kraków 1978.

KONFERENCJA ŚW. ANIOŁÓW STRÓŻÓW W ZAŁĘŻU zob. ►Stowarzyszenie Pań p.w. św. Wincentego à Paulo.

KONWIKT KSIĘŻY NEOPREZBITERÓW W ZAŁĘŻU, funkcjonował w l. 1951–1956, a pracami kierował ks. Wilhelma Pluty (rektor). Dla alumnów prowadzono wykłady z najważniejszych dziedzin teologii, uwzględniając praktykę duszpasterską; każdy rocznik dzielono na 2 grupy – jedna grupa przez pół roku przebywała w Konwikcie, druga grupa praktykowała na parafiach w terenie. Likwidacji Konwiktu dokonał ks. Jan Piskorz, a w jego miejsce wprowadził „kurs wstępny” z siedzibą w dawnym Konwikcie Biskupim w Tarnowskich Górach.
F. Żebrok: Dzieje śląskiego seminarium duchownego. „Nasza Przeszłość” [Kraków] 1975, T. 44.

KOPALNIA DOMINALNA, ośrodek wydobycia żelaziska brunatnego ►rudy żelaza w Załężu; działała na przełomie XVIII i XIX w., zatrudniała 44 robotników, wydobywała 5 tys. ton rudy rocznie.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, b.m.w. [1955].

KOPALNIA KLEOFAS – KOPALNIA WUJEK, nazwa wąskotorowej linii kolejowej dł. 6 km, o prześwicie toru 785 mm; linia była częścią opracowanego w 1913, a niezrealizowanego projektu linii fiskalnej łączącej ►kopalnię „Wujek” z kopalnią „Wirek”, obejmującej także Hutę Batory.
K. Szojda: Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku. T. 1, cz. 1. Katowice 1996.

KOPALNIA RUDY ŻELAZNEJ, położona na terenie Załęskiej Hałdy; eksploatowała zasoby ►żelaziaka (południowe i północne pola przylegające do huty cynku ►Johanka, w pobliżu pola ►Christov na polach ►Cleophas i ►Rinaldo) od poł. l. 60. XIX w., przy pomocy ►Dukli. W 1866 wydobyła 15,6 tys. ton żelaziaka; właścicielem kopalń była początkowo Königshütte SA, nastepnie Königs und Laurahütte, która na pocz. l. 70. XIX w. wstrzymała eksploatację; próbę jej wznowienia podjęto w 1888, co okazało się nieopłacalne, ponadto ograniczało rozwój osadnictwa (rozrzucone zabudowania koncentrowały się jedynie wokół szlaków komunikacyjnych).
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

KOPAŃSKI Jan (1933 – 1 IV 1985), działacz turystyczny, związany z oddziałem PTTK przy ►Hucie Baildon, gdzie był przewodniczącym komisji turystyki górskiej; organizator rajdów, złazów, zlotów turystycznych w Beskidzie Śląskim i Żywieckim.
„Głos Baildonu” 1958, nr 7–8.

KOPECKI Józef (20 II 1903, Załęże – po 24 I 1945), działacz ruchu oporu, członek Polskiej Organizacji Partyzanckiej; więziony w Chorzowie; w l. 1940–1945 w KZ Auschwitz (nr obozowy 116); 24 I 1945 uczestniczył w marszu śmierci.

KOPIEC BRZOZOWY (Kopiec Lgocki), średniowieczny znak graniczny pomiędzy Ligotą i Załężem; lokalizowany współcześnie w rejonie przystanku kolejowego Brynów-Kopalnia Wujek; pod nazwą Pagórki Graniczne (na pograniczu Ligoty i Załęża) w 1923 znane dowództwu jednostki saperów 75. Pułku Piechoty w Królewskiej Hucie (użycie liczby mnogiej sugeruje, że Kopiec Brzozowy i Kopiec Lgocki były odrębnymi obiektami topograficznymi, a nie zamiennie używaną nazwą jednego obiektu).
APK, zesp. Giesche SA, sygn. 3133; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu – maszynopis [1955].

KOPIEC LGOCKI zob. ►Kopiec Brzozowy

KOSSUTHA STANISŁAWA, ulica w Osiedlu ►Witosa; wytyczona w 1979 roku, w miejscu polnej ścieżki, długości ok. 600 m; jeden odcinek w układzie równoleżnikowym, drugi – południkowym; infrastruktura: siedziby m.in. Narodowego Funduszu Zdrowia; Prokuratury Katowice-Wschód, firmy Geobid.

KOSZEMBAROWA ŁĄKA, nazwa topograficzna, miejscowa, położona między ►Rawą a drogą przy torach ►Linii kolejowej nr 137; w okresie zimowym ślizgawka i miejsce rozgrywek w hokeju na lodzie drużyn podwórkowych, przytaczana w publikacjach wspomnieniowych.
G. Pierończyk: Synek z familoka. Zabrze 2016.

KOŚCIOŁY W ZAŁĘŻU: ►pw. Świętych Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie, ►pw. św. Jerzego w Załęskiej Hałdzie, ►pw. św. Józefa w Załężu, ►pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Herberta na Osiedlu Witosa.

KOŚCIÓŁ pw. PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO I ŚW. HERBERTA NA OSIEDLU WITOSA, kościół parafialny, zlokalizowany przy ►ul. Norberta Barlickiego 2, budowany w l. 1984–1993 – budowniczy: ks. Leonard Bogacki (1984–1987), ks. Henryk Wicik (1987–1988), ks. Władysław Nieszporek (1988–1993). Świątynia dwupoziomowa, wzniesiona wg projektu: Janusza Grzegorzaka, Jerzego Raka i Tadeusza Szczęsnego (konstrukcja). Wnętrze zaprojektował Piotr Kłosek. 16 V 1993 metropolita katowicki abp damian Zimoń dokonał poświęcenia kościoła. W ołtarzu zostały złożone relikwie świętych męczenników Tymoteusza i Wiktoryny. 17 XII 1993 bp Gerard Bernacki poświęcił dolny kościół, do którego krzyż ołtarzowy został przeniesiony z tymczasowej kaplicy. Wcześniej – 8 XII 1990 – poświęcono dzwony. W pierwszą rocznicę poświęcenia w kościele umieszczono figury: św. Barbary – patronki górników i św. Maksymiliana Kolbego – która ma upamiętniać, że kamień węgielny kościoła został poświęcony w Rzymie, podczas jego kanonizacji. W obydwu kościołach znajdują się organy; w kościele dolnym jest to instrument elektroniczny. Na placu przy kościele stoją: drewniany krzyż misyjny i figura św. Józefa z Jezusem na ręku.
G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014.

KOŚCIÓŁ pw. ŚW. JÓZEFA w ZAŁĘŻU, kościół parafialny, zlokalizowany przy ►ul. Gliwickiej 76. Pierwszy, niezrealizowany projekt budowy kościoła pochodził z 1855 (zob. ►kościół pw. św. Jerzego w Załęskiej Hałdzie). Po katastrofie w nocy z 3 na 4 V 1896 w ►kopalni „Kleofas” mieszkańcy Załęża ślubowali, że postawią kościół. Miała powstać świątynia jako wota ku czci św. Józefa, patrona ludzi pracujących i dobrej śmierci. Kościół, budownay w l. 1898–1900, został wzniesiony w stylu neogotyckim na planie krzyża łacińskiego wg projektu ►Ludwiga Schneidera. Budowniczym był ►ks. Ludwik Skowronek. Został poświęcony 8 XI 1900 przez ks. dziekana ►Wiktora Schmidta, a konsekrowany 29 IV 1902 przez ks. kardynała Georga Koppa z Wrocławia. Trójnawowa ceglana świątynia (o wymiarach 53 x 30,5 m) ma dwuspadowy dach, korpus na zewnątrz jest pseudobazylikowy, wewnątrz halowy z transeptem. Elewację ozdobiono ornamentami z cegły glazurowanej i profilowanej. W obiekcie zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe i ostrołukowe okna; po bokach prostokątnie zamkniętego prezbiterium ulokowano kaplice, będące przedłużeniem naw bocznych. Wokół prezbiterium znajdują się zakrystia i pomieszczenie gospodarcze, tworzące na zewnątrz obejście z kaplicą na osi; nad zakrystią jest umieszczona empora. Kościół nie ma wieży, w jej miejscu jest smukła sygnaturka (hełm sygnaturki smukły, wieloboczny, ostrosłupowy) o wysokości 64m. W kościele zachował się prawie cały jego pierwotny wystrój: ołtarz główny i dwa boczne (św. Floriana i św. Barbary); reliefy na ambonie; świeczniki; ramy stacji Drogi Krzyżowej; konfesjonały wykonane przez stolarza i snycerza C. Buhla z Wrocławia; ►ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa i ►ołtarz Najświętszej Maryi Panny w transepcie kościoła – dzieło Heinricha Schweppensteddego i Antona Mormanna z Wiedenbrücka; obrazy w ołtarzach malowane na blasze miedzianej wykonane przez artystę Juliana Waldowskiego z Wrocławia; stacje Drogi Krzyżowej odlane z uszlachetnionego gipsu powstałe w firmie Franza Mayera w Monachium; rzeźby Chrystusa i Apostołów w ogrodzie oliwnym, figury do groty z Lourdes i do bocznych ołtarzy wyrzeźbione przez Johanna Baumeistera z Wrocławia; 27-głosowe organy wykonane przez firmę Schlag und Söhne ze Świdnicy z prospektem organowym wg Ludwiga Schneidera; witraże i okna nawy głównej wykonane przez firmę F. Kliem z Raciborza, witraże w drzwiach wejściowych przez firmę Adolfa Seilera z Wrocławia, witraż w kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej zaprojektowany w l. 50. XX w. przez ►Adama Bunscha. Nie zachowały się: ołtarz soborowy, ambona i sedilia zaprojektowane przez artystę Józefa Kołodziejczyka; polichromie: pierwotna Józefa Krachwitza z Nysy oraz z 1929 autorstwa Ottona Kowalewskiego; pierwsze dzwony (zob. ►Dzwony w kościele p.w. św. Józefa w Załężu). We wnętrzu kościoła znajdują się tablice upamiętniające: księdza prałata ►Józefa Kubisa i górników poległych w ►katastrofie górniczej w Załężu 1896 (tablica przeniesiona z cechowni zlikwidowanej ►kopalni „Kleofas”). Po lewej stronie od wejścia do świątyni usytuowano rzeźbę Ukrzyżowanie Johanna Baumeistera z Wrocławia, którą w 1945 uzupełniono płytą z nazwiskami poległych o wolność Ojczyzny w okresie ►powstań śląskich i zgładzonych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (zob. ►Miejsca pamięci w Załężu). Obiekt wpisany do katalogu zabytków w 1978.
J. Krętosz: Stulecie Parafii św. Józefa w Katowicach-Załężu. Katowice 1996.

KOŚCIÓŁ pw. ŚWIĘTYCH CYRYLA I METODEGO W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, kościół parafialny, zlokalizowany przy ►ul. Feliksa Bocheńskiego 147. Powstał w 1945 w murowanym i przerobionym budynku byłej cegielni ►kopalni „Kleofas” (zob.►Kleofas I) 11 IX 1945 poświęcił go bp Stanisław Adamski. Obiekt został dostosowany do nowych funkcji sakralnych w trybie gospodarczym. Głównymi architektami byli pierwsi proboszczowie: ►Marian Gazek, ►Zygmunt Bauer. Prace adaptacyjne wg ich wskazówek wykonywali: Jan i Paweł Gawlikowie, P. Langer, T. Krężel. W 1956 nastąpiła rozbudowa kościoła poprzez dobudowanie kaplic Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Obecny wystrój kościoła pochodzi z l. 1980–1984; powstały wtedy m.in. obrazy patronalne św. Cyryla i św. Metodego autorstwa Józefa Kołodziejczyka. Od 2002 co roku zawsze 1 V odbywa się w kościele msza św. w intencji rowerzystów.
AKAD, AL 02506; G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014.

KOŚCIÓŁ ŚW. JERZEGO W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE zob. ►Parafia św. Jerzego w Załęskiej Hałdzie

KOWALSTWO, dział rzemiosła metalowego; warsztaty (kuźnie) mieściły się przy ul. S. Wojciechowskiego (obecnie ►ul. Gliwicka); w okresie międzywojennym w Załężu reprezentowali to rzemiosło co najmniej 4 przedstawiciele: Wilhelm Bieniek, Karola Dziaczko (zob. ►Dziaczko), Karol Smuda, Józef Tomala. Kuźnie funkcjonowały również w zakładach przemysłowych – od pocz. XX w. w ►kopalni „Kleofas” i ►hucie „Baildon”.
APK, Miasto Katowice, sygn. 400; AUM, zesp. 1, sygn. 1419/, zesp. 4, sygn. 39; Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych: województwo śląskie. 1929/30. [Katowice 1930]; Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935.

KOZIK Agnieszka (16 I 1892, Załęże – ?), powstaniec śląski; długoletnia działaczka ruchu śpiewaczego w Załężu; współzałożycielka Towarzystwa Śpiewaczego ►Halka (1908), uczestniczka II i III powstania śląskiego (zob. ►Powstania śląskie); sanitariuszka ►Czerwonego Krzyża, działała w wywiadzie powstańczym; w okresie okupacji hitlerowskiej dawała schronienie poszukiwanym przez gestapo; odznaczona Krzyżem Zasługi (1935).
APK. Prezydium. Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice. Wydział Ogólny, sygn. 3419.

KOZUBEK, dziki staw znajdujący się na terenie należącym w przeszłości do ►Kleofas (KWK „Kleofas”), na granicy osiedla ►Witosa, Załęża oraz dzielnicy Batory w Chorzowie; w przyszłości planowana jest rewitalizacja przestrzeni wokół zbiornika.
https://metropoliagzm.pl/2022/11/17/staw-kozubek-bedzie-bardziej-przyjazny-dla-mieszkancow/

KOŹMA Stanisław (24 X 1902, Czarnków – ?, po 1939), kierownik ►Dworu Załęskiego w okresie międzywojennym; powstaniec wielkopolski, żołnierz 3. kompanii 2. batalionu czarnkowskiego, st. szeregowiec.
APK, zesp, Giesche SA, sygn. 5307.

KOŻUSZNIK Emanuel (29 V 1896, Orłowa – [?]), nauczyciel, absolwent Gimnazjum Polskiego w Cieszynie i Seminarium Nauczycielskiego w Bobrku, podpor. armii austriackiej (1915–1918), ochotnik Wojska Polskiego (1918–1921 – uczestnik wojen polsko-czechosłowackiej (1920) i polsko-bolszewickiej na froncie litewskim (1920); w 1922 przyjął obywatelstwo polskie; od 1924 nauczyciel w Salmopolu, a od 1929 nauczyciel w Szkole Podstawowej nr 21; działacz społeczny – prowadził działalność w Komitecie Rodzicielskim, był skarbnikiem w kole katowickim Obozu Zjednoczenia Narodowego, członkiem LOPP i Związku Powstańców Śląskich. Odznaczony medalem pamiątkowym za wojnę 1919–1921.
APK, zesp. Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych, akta nauczycieli, sygn. K.404.

KÓZ HODOWLA, zob. ►hodowla kóz.

KRAMER et CO, spółka komandytowa z siedzibą w Berlinie; w 1898 wybudowała odcinek ►linii tramwajowej Katowice – Załęże.
Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 1. Katowice 2012.

KRAMSTA Christian Gustaw von (1815, Świebodzice – 13 XII 1869), kupiec, pruski radca handlowy; tytuł szlachecki uzyskał 30 VI 1862; właściciel kopalni ►„Charlotte” (1853) i ►„Victor” (1853) w Załęskiej Hałdzie, które połączył w 1859. Jego majątek przejęli po śmierci spadkobiercy: Paulina – wdowa, Georg i Egmont – synowie, Paulina – córka): zgodnie z wolą zmarłego przekazali gminie Załęże fundusze na budowę szkoły.
A.K. Podrucki, B. Szmatloch: Katowicka szlachta i arystokracja. Ku nowoczesnym Katowicom. Katowice 2014; www.izba.centrum.zarow.Pl/artykuly/440-kramstowie-ze-swiebodzic.

KRAMSTOWIE, (Chranosta, Kranosta), ród przemysłowców; po bitwie pod Białą Górą (1621) wyemigrował z Czech do Łużyc; od lat 30. XIX w. na Śląsku (zamek w Świebodzicach), od 1855 roku interesy gospodarcze w Załężu (kopalnia ►Victor, huta cynku ►Victor), zob. ►Kramsty Gwarectwo, Christian Gustaw von ►Kramsta.
A. Kuzio-Podrucki, B. Szmatloch: Katowickie dziedzictwo. Katowice 2014.

KRAMSTY GWARECTWO, utworzone w 1883 roku przez spadkobierców Gustawa von Kramsty (►Kramsta); objęło kopalnie rud cynku i huty cynku, kopalnie węgla kamiennego w Królestwie Polskim i na Górnym Śląsku; w Załężu (kopalnia ►Henrietta i huta cynku ►Victor; członkowie rodziny mieli prawie połowę udziałów w gwarectwie Oheim („Wujek”).
A.Kuzio-Podrucki, B. Szmatloch: Katowickie dziedzictwo. Katowice 2014.

KRANOSTA, zob. ►Kramstowie.

KRAWIEC Grzegorz, chłop pańszczyźniany (XVI w), obdarowany w 1564 roku przez Mikołaja ►Salamona (pana mysłowickiego) wolnym od świadczeń i ciężarów dwułanowym gospodarstwem i stawem ►Kuźniczysko w Załężu.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa. Stalinogród 1955.

KRAWIECTWO, dział rzemiosła. Pierwsze wzmianki prasowe związane są z Zenonem Pawłowskim (polskim agitatorem narodowym), który z ul. Moltkego 15 (zob. ul. ►Gliwicka) w Załężu w 1906 roku przeniósł warsztat do Dębu. Wydarzeniem było otwarcie w 1923 lub 1924 roku przez ►Związek Inwalidów Wojennych w Załężu pracowni krawieckiej dla kobiet oraz wdów i sierot po poległych i zmarłych członkach organizacji. W okresie międzywojennym działały prywatne pracownie: Franciszka Bołdysa, Bonka, Franciszka Czakona, Ryszarda Drei, Pawła Fuhrmanna, Pawła Firlusa, Gotfryda Grützmanna, Kopiołkowskiego, Kubisza, Lipusa & Palli, Lukaszka, Niemca, Niesyto, Franciszka Pinocego, Rzesika, Poloczka, Weissmanna, Woźnierskiego, Zimnego; Franciszka Bołdysa; warsztaty znajdowały się przy ul. ►Bocheńskiego, ►Janasa, ►Limanowskiego, ►Marcina, Wojciechowskiego, ►Zarębskiego.
Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych. Województwo śląskie 1929/30. [Katowice] 1930; Księga adresowa województwa śląskiego: rok 1926/1927. Katowice 1927; Księga adresowa miasta Wielkich Katowic 1935/1936 r. Opis władz i urzędów państwowych, komunalnych, samorządowych i instytucyj prywatnych, alfabetyczny spis ulic, spis mieszkańców według ulic, alfabetyczny spis mieszkańców, alfabetyczny spis branż, alfabetyczny spis zakładów i przedsiębiorstw przemysłowych. Oprac. J. Bernatt. Katowice 1936; „Polak” 1906, nr 134; „Goniec Śląski” 1925, nr 14.

KRECZYK (KRECIK) Paweł Franciszek (XVII–XVIII w.) ze Stanowic, s. Andrzeja, właściciel Załęża, Mokrego, Chropaczowa, Przełajki; ostatni przedstawiciel rodu Kreczyków (Krecików) w Załężu.
APK, zesp. Archiwum Książąt Pszczyńskich, sygn. X 439; L. Musioł: Materiały do dziejów Wielkich Katowic (1299–1799) z 5 planami i 13 rycinami. Katowice 1936; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu, maszynopis [1955].

KRÓL Wilhelm (1896, Załęże – 3 IX 1939, Jędrzejów), mieszkaniec ►Kolonii Ignacego Mościckiego (przy ul. J. Grządziela), uczestnik II i III powstania śląskiego, w 1939 walczył w obronie Katowic; wraz z wojskiem polskim wycofał się do Jędrzejowa; wzięty do niewoli, jako powstaniec śląski został rozstrzelany bez sądu.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, sygn. 2362.

KRUCJATA EUCHARYSTYCZNA, polska katolicka organizacja dzieci starszych (do 14 roku życia), uczyła więzi z Jezusem w eucharystii (kult Jezusa Chrystusa, Maryi Panny). Tworzenie struktur powierzono nauczycielstwu szkół załęskich; zał. 16 IX 1929 (►Maria Kicówna, ►Filomena Kołodziejowa, Laura Rzytczak, Anna Szachcińska); w 1932 skupiała 120, a w 1936 − 350 chłopców w wieku od 7 do 14 lat. W 1939 wyodrębnił się oddział w ►Załęskiej Hałdzie, który posiadał proporzec zachowany i używany do dnia dzisiejszego na terenie ►parafii Cyryla i Metodego. W Załężu istniał też niemiecki ►Tabernakelbund, który w 1936 liczył 120 członków. Krucjata Eucharystyczna odbudowała się w l. 1946–1948, umożliwiając również udział dziewczynek w wieku szkolnym; w 1948 liczyła 45 członków.
AKAD, zesp. 77, sygn. 19; B. Topij-Stempińska: Działalność edukacyjna Krucjaty Eucharystycznej w Polsce międzywojennej. Kraków 2009.

KRZYKAŁA Alojzy (22 VI 1901, Załęże – IX 1939, Skalbmierz), powstaniec śląski (brał udział w I, II i III powstaniu śląskim); działacz placówki ►Związku Powstańców Śląskich w Załężu, ►Związku Rezerwistów; mieszkał przy ul. Narutowicza w Załężu. W VIII 1939 służył w wojsku polskim; wzięty do niewoli, rozpoznany jako powstaniec śląski, został rozstrzelany bez sądu.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, sygn. 2362.

KRZYŻ – BOŻA MĘKA, przy ►ul. Wincentego Witosa, ufundowany w 1891 przez Emanuela i Eleonorę Urbanke; z napisem fundacyjnym na przedniej ścianie wysmukłego cokołu: Ten Jezus Krystus jest uKrzyżowany który był od Judasza za 30 srebrniKów sprzedany, nazwiskami fundatorów i datą. Nad napisem umieszczono płaskorzeźbę Matki Bożej (patrzącej przed siebie, z dłońmi splecionymi na piersiach). Cokół wieńczy krzyż (o krótkich, prosto zakończonych ramionach) z metalową figurą Chrystusa i poziomym kartuszem z INRI z pofalowanej blachy.
www.przydrozne.eu/strony/katowice.

KRZYŻ CMENTARNY, wysokości 4 m, ufundowany 4 listopada 1900 roku przez Emmę Sobik; postać Chrystusa ukrzyżowanego umieszczona jest na wysokim postumencie, trzykrotnie stopniowanym, we wnęce figura św. Józefa.
AKAD, zesp. Akta lokalne, sygn. Al. 2517.

KRZYŻ KALWARYJSKI – Grupa Ukrzyżowania, krzyż z piaskowca usytuowany na placu kościelnym po lewej stronie od wejścia do ►kościoła p.w. św. Józefa w Załężu. Rzeźbę – krzyż i grupę 4 postaci: po lewej stronie Matka Boża z rękami skrzyżowanymi na piersiach i św. Jan Apostoł, po prawej spoglądający na krzyż setnik i klęcząca Maria Magdalena – wykonał Johann Baumeister z Wrocławia, a jej fundatorem była rodzina Lange. W 1917 w usypanym z kamieni postumencie krzyża umieszczono tablicę z nazwiskami załężan poległych w I wojnie światowej, którą w czasie II wojny światowej zniszczyli Niemcy. Po 1945 wmurowano tablicę (brak wzmianki o niej w inwentarzu parafii z 1960) poświęconą pamięci powstańców, którzy ponieśli śmierć w walkach o polskość Śląska (12 nazwisk „poległych za wolność ojczyzny”), i tych, którzy „zginęli w obozach koncentracyjnych” (11 nazwisk) – zob. ►Miejsca pamięci w Załężu. W 1997 krzyż, po uszkodzeniu przez grupę wandali, został odrestaurowany. Obiekt wpisany do katalogu zabytków (1978).
G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014; AKAD, zesp. Akta Lokalne, sygn. AL 2516; https://silesia.edu.pl/index.

KRZYŻ MISYJNY W KOLONII MOŚCICKIEGO, pamiątkowy, postawiony z okazji misji ludowych w 1939 roku, z inicjatywy i na gruntach Pawła ►Jacka, znajdujących się naprzeciw wejścia do ►Szkoły Podstawowej nr 24; usunięty w 1954 roku.
AKAD, zesp 134, sygn. 5.

KRZYŻ NA PAMIĄTKĘ PRZYŁĄCZENIA GMINY ZAŁĘSKIEJ DO POLSKI, postawiony ok. 1922 przy ul. Górniczej (ob. ►ul. Wiśniowa); do 1939 z okolicznościową inskrypcją. Po 1967 przeniesiony na skrzyżowanie ul. Gliwickiej i Wiśniowej; odnowiony w 2012. Krzyż jest usadowiony na trzech dużych, ułożonych schodkowo płytach, otoczony ozdobnym, ceglanym murem i kwietnikami. Duża, sześcienna podstawa ma we frontowej ścianie głęboką, kwadratową płycinę z nową tablicą inskrypcyjną (ob. na tablicy pozdrowienie Szczęść Boże). Podstawa przechodzi schodkowo w znacznie węższy cokół (prosty, bez ozdób), zwieńczony gzymsem daszkowym (na dwóch schodkowo zwężających się, kwadratowych płytach), na którym umieszczono prosty, masywny krzyż z figurą Chrystusa (proporcjonalną, pełną). Na szczycie znajduje się falisty metalowy kartusz INRI.

KRZYŻ PRZYDROŻNY W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, przy ►ul. Przekopowej, ufundowany w 1891 z dobrowolnych składek mieszkańców gminy Załęże. Krzyż był postawiony na rozdrożu, na wschodnim skraju ►Załęskiej Hałdy. W jego pobliżu w l. 1918–1920 powstała ►kolonia Dwunastu Apostołów. Krzyż ma fantazyjne zakończenia belek – w haczykowatą strzałkę. Jest umieszczony na wysokim cokole, ozdobionym jedynie listwą opasającą go pod gzymsem.
G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014.

KSOLL Maksymilian (22 VIII 1877, Nowa Cerkiew – ?), kapłan, wyświęcony w 1900 roku; od 1903 wikary w ►Parafii św. Józefa w Załężu; współzałożyciel partii ►Centrum w Załężu (wspólnie z ks. Sylwestrem ►Bacią), od 1913 proboszcz w parafii Wniebowzięcia NMP w Wielkich Hajdukach.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, b.m.w. [1955].

kubis-jozef

KUBIS Józef (15 VII 1867, Kujakowice Dolne k. Kluczborka – 1 XI 1942, Głuchołazy), duchowny katolicki, prałat. Święcenia kapłańskie przyjął 23 VI 1891.W l. 1900–1942 był proboszczem w ►parafii św. Józefa w Załężu. Od 1916 był dziekanem dekanatu mysłowickiego, od 8 maja 1920 kuratorem biskupiego konwiktu w Bytomiu. W 1923 po powstaniu dekanatu katowickiego został pierwszym dziekanem katowickim. W l. 1922–1925 był członkiem Rady Konsultorów Administracji Apostolskiej Górnego Śląska. Po powstaniu diecezji katowickiej został członkiem jej kapituły katedralnej, a w 1931 prałatem domowym Jego Świątobliwości. W diecezji katowickiej był komisarzem biskupim północnego komisariatu (dekanaty Katowice, Piekary, Tarnowskie Góry i Lubliniec), członkiem consilii administrationis w kurii biskupiej i komisji technicznej budowy katedry. Pełnił funkcję prezesa diecezjalnego Towarzystwa Czeladników. Został odznaczony Krzyżem Rycerskim i Komandorskim Rycerzy Bożego Grobu. Dostrzegał potrzebę podziału ogromnej parafii załęskiej; za swojego życia doprowadził do powstania punktu duszpasterskiego w Załęskiej Hałdzie (1936). Zmarł w trakcie leczenia uzdrowiskowego; pochowany na ►cmentarzu parafialnym w Załężu; w ►kościele p.w. św. Józefa w Załężu umieszczono tablicę pamiątkową. Autor: Textschrift zum 10 Jähr Stiftungsfest des katholischer Gesellenvereins in Zalenze am 17–18 VII 1920; Textschrift zum 25 jährigen Stiftungsfest des katholischer Gesselenvereins in Katowice-Załęże; Pamiętnik – Festschrift zum 25jahrigen Stiftungsfeste des Kath[olische] Gesellenvereins zu Katowice-Załęże am 27.–28.–29. April 1935 i z okazji założenia polskiego stowarzyszenia kat[olickiego] czeladników w dniu 1 maja 1935 r.: 1910–1935.
E-ncyklopedia, Historia Kościoła na Śląsku.

KUCHARCZYK Józef (?–19 XII 1970), działacz turystyczny, założyciel Koła ►Polskiego Towarzystwa Turystyczno–Krajoznawczego przy Hucie „Baildon”; organizator sekcji kajakarskiej tego koła, członek prezydium Zarządu Okręgowego PTTK w Katowicach
„Głos Baildonu” 1971, nr 1.

KUCHNIA DLA BEZROBOTNYCH zob. ►Kuchnia Ludowa w Załężu

KUCHNIA LUDOWA W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, jednostka organizacyjna pomocy społecznej, założona 15 lutego 1946 roku w ►Szkole Podstawowej nr 25 przy ul. ►Bocheńskiego 149. Podlegała Miejskiemu Komitetowi Opieki Społecznej w Katowicach; w 1947 wydała 75% posiłków dla dorosłych i 25% dla dzieci, najwięcej w II kwartale (20,1 tys.), szefową kuchni była Augustyna Kornek.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Opieki Społecznej, sygn. 64.

KUCHNIA LUDOWA W ZAŁĘŻU (Kuchnia dla bezrobotnych) , utw. 1926 w strukturach Wydziału Opieki Społecznej Magistratu (Zarządu Miejskiego) w Katowicach z siedzibami: przy ►ul. G. Narutowicza i ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka) 30; reaktywowana w 1945. W 1929 wydała 33,3 tys. bezpłatnych porcji obiadowych (1929); w 1948 z jej usług korzystało 184 klientów, wydano 800 bezpłatnych porcji obiadowych.
AKAD, zesp. 77, sygn. 1; APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Odział Opieki Społecznej, sygn. 64.

KULTURA FIZYCZNA, zjawisko cywilizacyjno-kulturowe; do l. 70. XIX w. nieudokumentowane. Pierwsze obiekty, związane z okresem grynderskim w dziejach Górnego Śląska – kręgielnie przy hotelach (Carlshof) i restauracjach, służyły formom niezorganizowanym (zapewne rekreacji podróżujących). W formie zorganizowanej kultura fizyczna pojawiła się w Załężu pod koniec XIX w. – od 1898 w strukturach ruchu turnerskiego (►Männer Turn Verein Zalenze), od 1905 w ramach akcji Volks- und Jugendspiele (►Spiel und Eislaufverein), od 1906 w klubach sportowych. (Sport Club ►„06” Zalenze). Temu trendowi podporządkowano dalszy rozwój budownictwa sportowego (boisko ►„06" Zalenze, hala gimnastyczną przy ►Szkole Podstawowej nr 22, lodowisko dla ►Spiel und Eislaufverein). Aktywność ludności pochodzenia niemieckiego (uwarunkowana jej przewagą ekonomiczną i poparciem administracji państwowej) osłabła, kiedy w  1911 powstało polskie ►Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Załężu. Proces tworzenia polskich struktur kultury fizycznej uległ przyśpieszeniu w okresie plebiscytowym (od 1920) – KS ►„Naprzód 1912” Załęże. Przejściowe zamieszanie związane z likwidacją mecenatu Polskiego Komisariatu Plebiscytowego wykorzystał na krótko ►Verein Zalenzer Sportfreunde i ►Radfahrerclub Zalenze. Od poł. l. 20. XX w. do struktur kultury fizycznej dołączyły organizacje młodzieżowe – ►Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Załężu, ►Świetlica nr IV, w l. 30. XX w. ►Oddział Młodzieży Powstańczej w Załężu, ►Oddział Młodzieży Powstańczej na Koloni im. Ignacego Mościckiego, Chrześcijański Związek Młodzieży ►Odrodzenie (►„Gwiazda” Załęże), kluby i sekcje sportowe Związku Strzeleckiego – ►„Strzelec” Załęże, ►„Strzelec” Załęska Hałda; w tym okresie doszło do rozwoju Robotniczych Klubów Sportowych związanych z ►Polską Partią Socjalistyczną: RKS ►„Jedność” Załęże, RKS ►„Wolność” Załęska Hałda, Żeński Robotniczy Klub Sportowy ►„Jedność” Załęże; panoramę organizacji kultury fizycznej w Załężu uzupełniają struktury efemeryczne: ►Klub Lubowników Szachu, ►Towarzystwo Cyklistów „1928” Załęże, Klub Tenisowy ►„Rakett”, Klub Sportowy ►„Czwiklitzer” Załęże, Klub Motocyklowy ►„MOJ”. W okresie okupacji hitlerowskiej struktury zostały zredukowane do jednej jednostki – ►Turn und Sportverein „1895” Zalenze (Kattowitz-West). Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiła odbudowa struktur polskiej kultury fizycznej – robotnicze kluby sportowe (RKS Załęże) i kluby zakładowe, gdzie uprawiano takie dyscypliny sportu, jak: boks mężczyzn i kobiet, gimnastyka sportowa mężczyzn i kobiet, kolarstwo, koszykówka, lekkoatletyka. łyżwiarstwo figurowe, palant, piłka nożna, piłka ręczna, siatkówka, strzelectwo, szachy, tenis, tenis stołowy, zapasy. Obiekty sportowe: ►boisko KS „Baildon” Katowice, ►boisko Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu, ►Buglowizna, ►hala KS „Kleofas” na ►Obrokach, ►strzelnica Kurkowego Bractwa Strzeleckiego na Buglowiźnie; ►korty tenisowe na Obrokach, sala gimnastyczna ►Szkoły Podstawowej nr 23 przy ►ul. Józefa Wolnego, sala szermiercza KS ►Baildon, ring bokserski w ►Zakładowym Domu Kultury Huty Baildon. Działacze sportowi: ►Wiktor Baranek, ►Paweł Chrószcz, ►Wiktor Sławiński, ►Leopold Świtała. Sportowcy: ►Jan Adamaszek, ►Edward Dytko, ►Jerzy Gryt, ►Matylda Ossadnik-Ogiermannowa, ►Jerzy Pierończyk, ►Wilhelm Schneider, Franciszek Spitol, Elżbieta Szyroka, Marcin Walas; trenerzy: ►Alojzy Chrószcz, ►Franciszek Kik, ►Maria Kluba (Zawada). Osiągnięcia: 4 olimpijczyków pochodzących z Załęża uprawiających gimnastykę sportową, lekkoatletykę, piłkę nożną, zapasy klasyczne); medale MP zdobywali przedstawiciele ►„06” Katowice, ►TG „Sokół” w Załężu, KS ►Baildon (część obiektów klubowych znajdowało się w Załężu: boisko piłkarskie, sala szermiercza i tenisa stołowego), ►„MOJ” Katowice.
AUM Katowice, zesp. 2, sygn. 558; zesp. 1, sygn. 2443, 2456, 2465; A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999.

KUMOR Jan (22 XI 1898, Załęże – 8 V 1940, Mauthausen), powstaniec śląski. W III powstaniu walczył w III kompanii II baonu, 4. pułku powstańczego; we IX 1939 brał udział w obronie Katowic; aresztowany 9 XII 1939 przez gestapo, wywieziony do obozu koncentracyjnego; rozstrzelany. Mieszkał w Załężu przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka).
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, sygn. 2362.

KUNSCHMANN, nazwa cegielni w Załężu, w pobliżu szybu ►kopalni „Kleofas” ►Wschodni; wzmiankowana w prasie w 1911; w sierpniu 1919 miejsce zbiórki powstańców załęskich, występowała jeszcze w dokumentach z 1922.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy, sygn. 2; AUM, zesp. 4, sygn. 41.

KUPCA Jana ULICA (od 1902 Alte Straße, od 1922 obecna nazwa), położona w Załężu, łączy ►ul. Gliwicką z torami ►linii kolejowej nr 137, brukowana ze ścieżką rowerową, dł. 200 m, układ południkowy; początkowo słabo zabudowana (wiejskie domy, ogrody, sady, w pobliżu po wschodniej stronie dwa stawy). Przed 1860 była to droga prowadząca na południe do kolonii ►Johanka; ok. 1880 (częściowo), a od ok. 1900 przebiegała wzdłuż linii regulowanej. W części północnej zbudowano kamienice, a część południowa stopniowo zamieniała się w ścieżkę. Do 1939 mieściła się przy niej ►Fabryka Przetworów Owocowych Alojzy Kwaśniok (róg z ►ul. Gliwicką), a właścicielami domów byli: Andreas Kubarra, ►Franciszek Zagórnik, ►Piotr Zagórnik, ►Giesche SA. Po II wojnie światowej stała się placem pod budowę targowiska; w części dała początek ►ul. Kolońskiej.
AUM, zesp. 1, sygn. 1012, 1013.

KUREK Henryk (15 VII 1922, Zabrze – 4 IX 1939, Katowice), harcerz, uczeń Państwowego Instytutu Kształtowania Handlowego, członek ►Pierwszej Harcerskiej Drużyny im. Bolesława Chrobrego w Załężu; zastrzelony przy ul. Barbary w Katowicach.
AKAD, zesp. 50/1567; J. Klistała: Martyrologium harcerek i harcerzy chorągwi śląskich w latach 1939–1945. Słownik biograficzny. Katowice 2015.

KURIER ZAŁĘŻE, jedno z najstarszych Towarzystw Hodowców Gołębi Pocztowych w Katowicach, zał. 1922. W 1928 skupiało 15 członków, wśród których było kilku powstańców śląskich (Wilhelm Ochman, Franciszek Strzepa, Józef Hoszek); jednym z czołowych hodowców był ►Henryk Herud. Po II wojnie światowej zaliczone do Pierwszej Grupy Lotowej w Katowicach (V 028).

KUŹNICA, w XIX w. nazwa karczmy położonej w pobliżu stawu hutniczego ►Kuźniczysko, nazwa upamiętniająca ►Kuźnicę Załęską.

KUŹNICA ZAŁĘSKA, manufaktura nad stawem ►Kuźniczysko, czynna w latach 1480–1524 i 1640, około 1767 zamieniona na młyn; surowcem był żelaziak wydobywany w Załężu; produkowała na potrzeby pana na Załężu; wokół niej powstała niewielka osada ►Kuźnica Załęska.
R.W. Borowy: Wczoraj, dziś, jutro kopalni Kleofas, Historia węglem pisana. Katowice 1997.

KUŹNICA ZAŁĘSKA, historyczna nazwa topograficzna wschodniej części Załęża, teren zlokalizowany w rejonie skrzyżowania ulic ►Gliwickiej, ►Żelaznej i Pawła ►Pośpiecha, 3-4 domki w miejscu manufaktury k.z., pod koniec XIX w. teren zabudowany został przez hutę ►Baildon  i był przedmiotem sporu między nią a gminą Załęże z powodu prób przyłączenia k.z. do kolonii ►Baildonhütte.
R.W. Borowy: Wczoraj, dziś, jutro kopalni „Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997

KUŹNICZYSKO, nieistniejący staw – dawna pozostałość po ►Kuźnicy załęskiej i ►Młynie załęskim; jeszcze w końcu XIX w. teren, o który toczyły się spory finansowe pomiędzy ►gminą Załęże (właścicielem terenu, na którym leżał staw) i Huty ►Baildon – właścicielem wody z tego stawu.
L. Musioł, Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. maszynopis. b.m.w [1955]; „Katolik” 1891, nr 71.

KWATERA GÓRNIKÓW, zob. ►Zespół nagrobków na cmentarzu parafialnym w Załężu.

KWK KLEOFAS, sekcja skatowa, założona ok. 1958 roku; działacze: Grzegorz Tworuszka, Józef Hoffmann, Jan Magosz, Józef Księżarczyk; od lat 90. XX wieku pod nazwą KS ►06 Kleofas; turnieje w świetlicach: Towarzystwa Ogródków Działkowych ►Świt, ►Domu Kultury KWK Kleofas, sali NOT w Katowicach-Dębie.
APK, Kopalnia Gottwald, sygn.7.

 


LEKSYKON ZAŁĘSKI

WSTĘP

Leksykon załęski ma charakter popularny, będzie zawierać minimum 1500 haseł ujmujących okres od czasów zamierzchłych do współczesności. Granice terytorialne powstającego dzieła wyznaczają granice historyczne Załęża, różniące się od współczesnych. Dlatego wśród haseł uwzględniono struktury administracji terenowej, w obrębie których funkcjonowała miejscowość (dotyczące takich jednostek terytorialnych, jak: księstwo cieszyńskie, księstwo raciborskie, majorat mysłowicki, powiat bytomski i powiat katowicki), a także struktury administracji kościelnej (dekanaty), do których miejscowości należały.

W hasłach poruszono tematy: biograficzne, topograficzne, topograficzno-historyczne, historyczne, gospodarcze, wyznaniowe, kulturalno-oświatowe, omówiono zabytki i pomniki, struktury lecznictwa i kultury fizycznej, parę haseł poświęcono kulturze ludowej.

Notki biograficzne dotyczą wyłącznie osób nieżyjących, pochodzących z terenów historycznego Załęża, a także tam zamieszkałych bądź działających, rozsławiających je poza ich granicami, o ile o ich działalności zachowały się ślady w źródłach lub dostępnych opracowaniach. Było to jedyne kryterium, jakie zastosowano, stąd w leksykonie znalazły się osoby o różnych opcjach narodowych i różnych orientacjach politycznych (m.in. działacze lewicowi, przedstawiciele duchowieństwa, osoby konsekrowane, właściciele Załęża, działacze samorządowi, powstańcy śląscy, sportowcy, nauczyciele, przedstawiciele świata kultury, dyrektorzy zakładów pracy).

Ważną część leksykonu stanowią hasła topograficzne – zarówno z topografii urzędowej (dotyczą większości ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, nazw osiedli i kolonii, miejsc historycznych), jak i z onomastyki ludowej. Pewna grupa haseł dotyczy wydarzeń historycznych, ich wpływu na dzieje Załęża (np. działalności Armii Radzieckiej w styczniu 1945, II wojny światowej, struktur ruchu oporu podczas okupacji, I wojny światowej, powstań śląskich, plebiscytu górnośląskiego, wojny trzydziestoletniej, wojen saskich, wielkiego kryzysu gospodarczego).

Duża grupa haseł dotyczy jednostek gospodarczych. W tej grupie znajdują się wszystkie kopalnie z szybami i polami górniczymi, huty, kuźnica i inne jednostki gospodarcze różnych branż. Pewna grupa haseł odnosi się do rzemiosła, usług i handlu – obejmuje opracowania dotyczące nazw branżowych (np. fryzjerstwo, kowalstwo, piekarstwo), rzemieślników wykonujących wybrane zawody (np. budowlańcy, piekarze, stolarze), a także niektórych hurtowni, sklepów i mających długoletnie tradycje restauracji. Nie pominięto również haseł związanych z rolnictwem (np. hodowla bydła, drobiu, koni, trzody oraz uprawa roślin użytkowych, ziemniaków i żyta).

Starając się uwzględnić wszystkie aspekty dziejów Załęża, opracowano też hasła związane z życiem parafialnym realizowanym w 3 istniejących kościołach (parafie, związki i stowarzyszenia kościelne, obiekty sakralne), edukacją przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, lecznictwem (szpitale, ważniejsze przychodnie, apteki), kulturą fizyczną i turystyką (struktury i kluby sportowe).

Przy opracowaniu leksykonu korzystano z archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach i jego oddziałów w Pszczynie i Gliwicach, Archiwum Miejskiego w Katowicach, Archiwum Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach oraz zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic, a także informacji zamieszczanych w prasie historycznej i współczesnej, okolicznościowych wydawnictwach jubileuszowych oraz literaturze naukowej i popularnonaukowej.

Antoni Steuer

autor koncepcji opracowania i treści haseł


 


wspolczesne-granice-zaleza

Współczesne granice Załęża