ZACH Kazimierz (21 IX 1903, Filadelfia – po 1980), działacz lewicowy, członek PPS–Lewica; założyciel ►Spółdzielni Pracy w Imię Człowieczeństwa w Zawodziu.
APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Organizacyjno-Prawny, sygn. 3447; pamiątki w MHK, sygn. 47001, 4702; W. Sala: Do powstańców śląskich młodych zaciągają. Katowice 1984.
ZAGRODNICY (Freigartner, Robotgartner), kategoria chłopów, poddanych plebana, pracujących na rzecz folwarku, różniących się zamożnością; w Bogucicach w poł. XVIII w. było 36, w 1783 – 17 zagrodników; w 1799 wyodrębniło się 15 wielkich zagrodników (zazwyczaj mieli 1–2 krowy, 4 woły i niektórzy konie; wysiewali: 7 korców oziminy, 6 korców zbóż 1 korzec na ugorze); byli zobowiązani do 2 dni sprzężajnej pańszczyzny z 2 wołami lub przez 2 osoby.
P. Piwowarczyk: Rolnictwo i rolnicy w Bogucicach ze szczególnym uwzględnieniem rodziny Nytzów. Chorzów 2017.
ZAJĄC Jan (1720, Kuźnia Bogucka – 2 II 1802, Mysłowice), kapłan; święcenia kapłańskie przyjął w 1749; był wikarym w Mysłowicach (1750–1751), prebendarzem i przejściowo komendarzem mysłowickim (1752–1784), proboszczem (plebanem) w Bogucicach (1784–1796), gdzie w nowym kościele dobudował dzwonnicę. Po utracie wzroku i zakończeniu posługi kapłańskiej wrócił do Mysłowic. Pochowany w krypcie w mysłowickim kościele. Brat ►ks. Mateusza Zająca.
https://www.encyklo.pl/index.p.
ZAKŁADOWE PRZEDSZKOLE HUTY FERRUM, uruchomione w 1946 roku przy ul. ►Wyspiańskiego; liczba dzieci: 90 (1946), 120 (1972), obecnie Przedszkole Miejskie nr 19 przy ul. ►Marcinkowskiego; wchodziło w skład Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 6; cztery grupy wiekowe: Misie, Krasnoludki, Tygryski, Smerfy (nie mniej niż 71 dzieci).
AUM, zesp. 1, sygn. 2526; https://www.przedszkole19.katowice.pl/o-nas/grupy
ZAKŁADOWY DOM KULTURY KWK „KATOWICE” IM. JULIUSZA SŁOWACKIEGO, instytucja kulturalno-oświatowa pod patronatem ►kopalni „Katowice”. Powstał decyzją Ministerstwa Kultury i Sztuki z 16 VI 1956 na bazie zakładowego ►Klubu Górnika i jego sekcji; siedziba mieściła się przy ►ul. L. Markiefki, placówką kierował Stefan Fularski. Zainaugurował działalność wystawieniem dramatu J. Słowackiego Mazepa. W 1956 w jego strukturach znalazły się zespoły: baletowy i mieszany; od 1957 funkcjonowały zespoły: Pieśni i Tańca, Akordeonistów, Mandolinistów; z instytucją związała się ►orkiestra dęta kopalni Katowice; objęcie opieką dzieci umożliwiło powstanie zespołu gier i zabaw Teatru Dziecięcego, biblioteki i czytelni dla dzieci; od 1958 zespół wokalny, Grupa Plastyków ►Gwarek 58. W l. 80 XX w. ostatnimi wymienianymi w źródłach zespołami były: kapela ludowa (kier. Wodnicki), Granica (zespół wokalno-taneczny), Górnoślązacy (kier. K. Demeszyński), 2 zespoły pieśni i tańca dla dorosłych (kier. (B. Janczar, B. Sładek), ►Gwarek 58, zespół plastyczny dziecięcy ►Gwarek 88; żeński zespół instrumentalno-wokalny ►Ale Baby (kier. M. Konczewicz); zespoły brały udział w uświetnianiu Barbórki, Święta Pracy, święta 22 lipca, Dnia Kobiet. W 2002 dołączony do ►Miejskiego Domu Kultury w Zawodziu.
Kroniki Zakładowego Domu Kultury im. Juliusza Słowackiego (t. 1–6) w zbiorach Miejskiego Domu Kultury Bogucice-Zawodzie; Amatorskie zespoły artystyczne. Katowice 1989; H. Maroszek: Kopalnia Węgla Kamiennego „Katowice” 1823–1988. Katowice 1988.
ZAKŁADY HOHENLOHE SA, zał. 1905 pod nazwą Hohenlohe Werke AG w Wełnowcu przez Christiana Krafta von Hohenlohe, Deutsche Bank, koncern handlowy Ignatz Petschek z Ujścia (Usti n/Labem); od 1922 funkcjonowały pod nazwą Zakłady Hohenlohe; w 1939 przejęte przez hitlerowskie władze okupacyjne (Bergwerksverwaltung Oberschlesien G.m.b.H.). Na terenie Bogucic do Zakładów należały: ►szyb Hugo ( i 3 domy na ►Kolonii Szyb Hugona), ►Huta Jerzy (i 2 domy przy ►ul. Ludwika), ►Huta Schellera (i 2 domy na ►ul. Katowickiej oraz 1 dom na ►placu Stefana). Zakłady patronowały ►Towarzystwu Ogródków Działkowych im. inż. Towtkiewicza Pracowników Huty Schellera i kopalni „Hohenlohe”. Dzierżawcami majątku pod koniec l. 30. XX w. w Bogucicach byli: Józef Labryga, Józefa Makowska, Antoni Lewan, Maria Lewanowa, Franciszek Milic, Wawrzyniec Filec, Jan Teda, Maria Wróbel.
APK, zesp. Hohenlohe Wełnowiec, sygn. 478; U. Rzewiczok: Wełnowiec i Józefowiec. Dzieje dzielnicy Katowic. Katowice 2019; Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935.
ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE LEWICKI – ROSIŃSKI. TARTAK PAROWY SPÓŁKA KOMANDYTOWA BOGUCICE – GÓRNOŚLĄSKIE zob. ►Gebrüder Goldstein, ►Brochmana Kurta Tartaki
ZAKOPIAŃSKA ULICA, we wsch. części Bogucic; swoje siedziby mają przy niej firmy: Starkam, (instalacje przeciwpożarowe) Zakład Konstrukcji Stalowych, Silesianair sp. z o.o. (biuro lotnicze), Śląskie Biuro Brokerskie „Barbórka”.
ZALOT Ludwik (9 VIII 1911 – 11 IX 1996), uczestnik bitwy pod Monte Cassino w randze kpt. 3 pułku strzelców podhalańskich, odznaczony Krzyżem V klasy Orderu Virtutti Militari. Pochowany na ►Cmentarzu parafialnym św. Szczepana w Bogucicach.
Inskrypcja nagrobna na cmentarzu parafialnym św. Szczepana w Bogucicach.
ZASADNICZA SZKOŁA GÓRNICZA PRZY KOPALNI KATOWICE, oddana do użytku 1 IX 1952 w budynku przy ►ul. ks. Franciszka Ścigały 9, podlegała Ministerstwu Górnictwa i Energetyki; 3-letnia, prowadziła 11 oddziałów (elektryczny, mechaniczny i 9 oddziałów górniczych); kształciła w zawodach: górnik, elektromonter górnictwa podziemnego, mechanik maszyn i urządzeń górnictwa podziemnego, monter układów elektrycznych, od 1986 – mechanik obwodów elektronicznych. W 1952 uczęszczało do niej 124 uczniów, w 1965 – 329; do 1989 wykształciła 3 tys. absolwentów. Od 1978 dysponowała internatem (250 miejsc dla uczniów). Była wyposażona w gabinety: elektrotechniczny, maszyn górniczych, fizyczno-chemiczny i pole ćwiczebne. Funkcję dyrektora pełnił Zygmunt Chruściel. Od 1976 na terenie szkoły działała orkiestra (zob. ►Orkiestra Dęta Kopalni Katowice); w 1989 uczniowie uczestniczyli w strajku. Obecnie budynek zajmuje Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy.
APK, zesp.: Ministerstwo Górnictwa i Energetyki, sygn. 3/ 201; APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice, Kuratorium Okręgu Szkolnego, sygn. 168 F. Cisek i in.: 150 lat kopalni węgla kamiennego „Katowice. Katowice 1973; H. Maroszek: Kopalnia Węgla Kamiennego „Katowice” 1823–1988. Katowice 1988; [Ministerstwo Górnictwa i Energetyki]: Wykaz Szkół Zawodowych Resortu Górnictwa i Energetyki / Ministerstwo Górnictwa i Energetyki. Zarząd Szkolenia Zawodowego. „Trybuna Robotnicza” 1989, nr 289.
ZAWODZIE, druga mijanka (uruchomiona 6 lutego 1902 roku) na linii tramwajowej Mysłowice – Szopienice – Katowice – Wielkie Hajduki.
ZAWODZIE II zob. ►Dawida Osiedle
ZAWODZKA KOMPANIA, 9. kompania, dowodzona przez ►Maksymiliana Nędzę, podczas III powstania śląskiego weszła w skład 3. Pułku Katowickiego im. Jarosława Dąbrowskiego(12 V 1921), którym dowodził ►Robert Czupała. Jej uzbrojenie stanowiły 4 karabiny maszynowe i 2 granatniki. Przeszła szlak bojowy ulicami: 1 Maja, Warszawską do Placu Teatralnego, skąd po rozmowach z wojskami francuskimi wycofała się do granic Katowic (cernowanie na linii Muchowiec – rzeka ►Rawa) i objęła placówkę przepustkową na ►ul. Granicznej. Później przeniosła się na linię frontu od Załęskiej Hałdy do Huty Baildon (kwatera w hotelu Grünfelda w Załężu); jej działania przyczyniły się m.in. do zdobycia parowozowni (8 lokomotyw odtransportowano do Ligoty) i zniszczenia łączności telefonicznej. Transportem kolejowym z Ligoty przeniesiona do Strzelec Wlk.; objęła stanowisko bojowe w Kluczewie; brała udział w bitwie pod Zimną Wódką, gdzie polegli ►Rudolf Lanuszny i ►Franciszek Kuś. Po zakazie dalszych walk powróciła do Zawodzia.
Kronika Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Zawodziu. T. 2. Zbiory Specjalne Biblioteki Śląskiej, sygn. R.2153 III.
ZECHEN WEG zob. ►Czecha Bronisława ulica
ZEHENWEG, zob. ul. Bronisława ►Czecha.
ZEPPELINSTRAßE, zob. ul. Waleriana ►Wróblewskiego.
ZESPÓŁ BUDYNKÓW SZKOŁY I PRZEDSZKOLA PRZY ul. STANISŁAWA STASZICA, wzniesiony w l. 1899–1908 w stylu neogotyckim; wpisany do rejestru zabytków 30 XII 1994; w okresie międzywojennym siedziba ►Książnicy Polskiej, ►Szkoły Powszechnej im Pawła Stelmacha, ►Szkoły nr 16 im. Króla Jana III Sobieskiego, ►przedszkola Deutsche Schulverein; od 1983 siedziba ►Zespołu Szkół nr 1 im. gen. Jerzego Ziętka (II Liceum Profilowane, Technikum Uzupełniające nr 4, Technikum Uzupełniające nr 8 dla Dorosłych, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 20 dla Dorosłych, Zasadnicza Szkoła Zawodowa, dawniej Gimnazjum nr 12).
Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935; Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 listopada 2019 r. – wkz.katowice.pl; https://www.zs1.katowice.pl/news.php.
ZESPÓŁ CHARYTATYWNY przy ►parafii Opatrzności Bożej w Zawodziu, działa w 14 rejonach (obejmuje 28 ulic); działa w nim 30 osób, otaczając opieką chorych, biednych, niepełnosprawnych oraz rodziny wielodzietne. Współpracuje ze służbą zdrowia, PCK, pielęgniarkami środowiskowymi. Organizuje Tygodnie Miłosierdzia dla parafian.
ZESPÓŁ KATOLICKICH SZKÓŁ OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH NR 2, zob. ►Katolicka Szkoła Podstawowa im. św. Jacka.
ZESPÓŁ PIEŚNI I TAŃCA AKADEMII EKONOMICZNEJ W KATOWICACH; powstał z inicjatywy prof. Zbigniewa Messnera, prowadził działalność artystyczną w latach 1977–1980 pod kierownictwem artystycznym Krystyny Janickiej; uświetniał uroczystości uczelniane.
A. Sulik: Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach 1937–1987, t. 1, Katowice 1987.
ZESPÓŁ PIEŚNI I TAŃCA HUTY „FERRUM”, założony w czerwcu 1950 roku; 65 członków; pierwszy koncert dał we wrześniu 1950 w Bobołuszkach k. Głubczyc, występował w szpitalach, dla budowniczych zbiornika retencyjnego w Goczałkowicach, zajął pierwsze miejsce na Zlocie Związku Młodzieży Polskiej w województwie katowickim (1953), w połowie lat 50. XX w. przestał istnieć; dyrygent: Walter Sklepowicz, choreograf: Walenty Śliwski.
Huta „Ferrum”. Dzieje zakładu i załogi 1874–1976. Pod red. A. Molendy. Katowice 1977.
ZESPÓŁ SZKOLNO-PRZEDSZKOLNY DLA DZIECI NIESŁYSZĄCYCH I SŁABOSŁYSZĄCYCH W KATOWICACH, utworzony w 1978 roku, od 1981 w Brynowie – jako zespół dydaktyczno-wychowawczy dla dzieci z wadami słuchu; od 1993 przy ul. ►Grażyńskiego 17 na ►Koszutce; od 1998 pod aktualną nazwą; od 2002 wraz z V Liceum Profilowanym, od 2012 – z XX LO.
Katowice. Informator dla szkół ponadgimnazjalnych w roku szkolnym 2016/17.
ZESPÓŁ SZKOLNO-PRZEDSZKOLNY NR 6, zob. ►Zakładowe Przedszkole Huty Ferrum.
ZESPÓŁ SZKÓŁ ZAKŁADU DOSKONALENIA ZAWODOWEGO W KATOWICACH, placówka szkolnictwa zawodowego. Tradycjami sięga założonego w 1926 Śląskiego Instytutu Rzemieślniczego w Katowicach; reaktywowany w 1945 z inicjatywy Śląskiej Izby Rzemieślniczej w Katowicach; od 1948 funkcjonował jako Zakład Doskonalenia Rzemiosła; od 1955 prowadził szkolenie kierowców (zawodowych i amatorskich); od 1959 z Zasadniczą Szkołą Zawodową dla pracujących; od 1962 pod aktualną nazwą. Od 1953 siedziba instytucji mieściła się w gmachu przy ul. Krasińskiego 2; w 1966 – po rozbudowie ►Szkoły Podstawowej nr 14 – przy ►ul. Granicznej 27 (siedziba Technikum Fryzjerskiego, Niepublicznego Medycznego Studium Zawodowego, Technikum Hotelarskiego, Policealnej Szkoły Zawodowej kształcącej techników usług kosmetycznych). Obecnie mieści się w gmachu przy ul. św. Jacka 3, gdzie prowadzi: Technikum (technik usług fryzjerskich, technik hotelarstwa, fototechnik, technik przemysłu mody), Policealną Szkołę Zawodową (technik usług kosmetycznych); Kwalifikacyjne Kursy Zawodowe (wykonywanie zabiegów fryzjerskich, projektowanie fryzur, rejestracja i obróbka obrazu). W 1991 wspólnie z Akademią Ekonomiczną (zob. ►Uniwersytet Ekonomiczny) i Wojewódzkim Biurem Pracy w Katowicach uruchomiono Instytut Promocji Małych i Średnich Przedsiębiorstw „Promotor”, którego zadaniem jest kształcenie w zakresie zakładania i działania małych i średnich podmiotów gospodarczych. Ponadto różne struktury Zespołu Szkół Zawodowych Zakładu Doskonalenia Zawodowego działały w Tychach, Bielsku, Wadowicach, Andrychowie, Częstochowie, Kętach, Żywcu, Żarkach, Cieszynie, Świętochłowicach, Wiśle, Piekarach Śląskich, Katowicach (Śląska Szkoła Zarządzania im. Jerzego Ziętka, w 2016 – Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego). Współpracuje z firmami brytyjskimi, niemieckimi. Od l. 90. XX w. funkcjonuje w strukturach szkolnictwa niepublicznego.
E. Breitkopf, E. Skorwider, A. Steuer: Zawodzie. Monografia dzielnicy i parafii Opatrzności Bożej w Katowicach. Katowice 2011; https://www.zdz.katowice.pl/historia-zakladu.
ZETKIN Klary ULICA zob. ►Morcinka Gustawa ulica
ZGROMADZENIE MISJONARZY Z MARIANNHILL, katolickie misyjne zgromadzenie zakonne (założone w 1882, oparte na regule św. Benedykta), którego jednoosobowy dom istniał w Bogucicach w okresie międzywojennym. Przebywał w nim jeden brat – Feliks Konstanty Mielewski (zm. 1942); początkowo mieszkał w wynajętym mieszkaniu, a w 1927 wydzierżawił od kurii diecezjalnej w Katowicach dom przy ►ul. Piotra 3. W 1. 1925–1939 wydawał czasopismo „Wiadomości Misyjne”.
AUM, zesp. 2, sygn. 341; P. Nadolski: Katolickie klasztory i domy zakonne. W: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 1. Katowice 2012.
ZIMNA HAŁDA, nazwa zwału w pobliżu ►Dworu Marii, gdzie w l. 1935–1937 bezrobotni wykopali 28 lepianek i nor; 21 z nich do 1937 zostało zlikwidowanych, a mieszkańców eksmitowano do 3 bloków nowego ►Osiedla dla bezrobotnych w Zawodziu (zw. Pierwszej Potrzeby) na ►ul. Cynkowej.
APK, zesp.Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych, sygn. 387.
ZINKHÜTTEN WEG zob. ►Cynkowa ulica
ZJEDNOCZENIE; spółka spożywców, filia nr 10, przy ul. ks. Leopolda ►Markiefki; podporządkowane ►Narodowej Partii Robotniczej, wzmianki prasowe o nim pochodzą z lat 1923–1925.
„Polak” 1923, nr 125.
ZJEDNOCZENIE ZAWODOWE POLSKIE, oddział maszynistów i hutników; zebrania członków odbywały się w lokalu ►U Michalika; ZZP zdobyło dwa mandaty w wyborach do rady zakładowej w hucie ►Kunegunda w 1927 roku; działacz: Paweł ►Sok.
„Polonia” 1927, nr 162.
ZUM SCHACHT, zob. ul. Haliny ►Krahelskiej.
ZUZANNA zob. ►Susannagrube
ZUZANNA (do 1922 Susannagrube), kolonia (osiedle górnicze) powstała w l. 60. XIX w. pomiędzy ►Zawodziem a Janowem, kilkanaście domów wokół ►kopalni „Susanna” przy ►drodze murckowskiej (w dobrach mysłowickich), zamieszkana przez co najmniej 154 mieszkańców; na przełomie l. 60.–70. XX w. w gminie szopienickiej, w l. 1872–1906 w gminie boguckiej, następnie włączona do Giszowca (cz. gminy Janów), od 1951 w granicach Szopienic, od 1960 administracyjnie znajdowała się w granicach Katowic. W 1872 na terenie kolonii powstała ►szkoła elementarna prywatna. W 1922 na terenie działała banda Hanysa Stolorza, która m.in. zamordowała mieszkańca kolonii Jauernika (Jaworka). Od powstania do 1931 kolonia należała do ►parafii św. Szczepana w Bogucicach; w l. 1931–1973 część kolonii do ►parafii Opatrzności Bożej w Zawodziu. Z powodu rozbudowy węzła drogowego Bielsko – Warszawa/Katowice – Kraków uległa całkowitej likwidacji; decyzją Rady Miasta wykreślona z planu Katowic w 1983. Znany mieszkaniec ►Augustyn Pszczoła.
APK, zesp. Landratura Katowicka, sygn. 666; B. Czaplicki: Górnośląski duszpasterz ks. Leopold Markiefka (1813–1882) i jego dzieła. Lubliniec–Kokotek 2014; A. Steuer, J. Tofilska: Osady i osiedla. [W] Katowice: środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 2. Katowice 2012; „Polak” 1924, nr 267.
ZWIASTOWANIE zob. ►Grupy Odnowy w Duchu Świętym
ZWIĄZEK POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH, grupa miejscowa w Bogucicach utworzona w 1922, w tym samym roku poświęcenie sztandaru i ►pomnika powstańców; w 1926 ufundowała tablicę pamiątkową w kościele p.w. św. Szczepana Męczennika (zob. ►Bazylika Mniejsza p.w. św. Szczepana w Bogucicach). Od 1926 w ramach grupy funkcjonował KS ►„Promień”, a od 1928 Oddział Młodzieży (zob. ►Oddział Młodzieży Powstańczej w Bogucicach); ok. 1934 powstała sekcja hodowców gołębi pocztowych. W 1932 skupiała 290 członków. Pod koniec VIII 1939 utworzyła ►Oddział Samoobrony Powstańczej, która brała udział w obronie Katowic. Prezesi: ►Augustyn Rzepka, ►Franciszek Kruczek; działacze ►Jan Absalon, ►Ludwik Broda, ►Tomasz Kotlorz, Konrad Sok, Ignacy Stachowski, Leopold Wieczorek.
Poległym braciom, jednodniówka poświęcona poległym w walkach o wolność Śląska wydana z okazji poświęcenia Pomnika Powstańca Śląskiego w Katowicach 18 września 1932 r. „Polska Zachodnia” 1935, nr 3.
ZWIĄZEK REZERWISTÓW I BYŁYCH WOJSKOWYCH W BOGUCICACH, organizacja paramilitarna, sanacyjna, zał. IV 1931, w restauracji ►Michała Kozy; w 1931 skupiał 70 członków. Działacze: ►Augustyn Rzepka (prezes), Bernard Wypiór (zastępca), Wilhelm Sitko (sekretarz), Wilhelm Karasek (skarbnik), komendant Franciszek Rudnik.
ZWIĄZEK STRZELECKI w Bogucicach, organizacja paramilitarna, zał. w VII 1926 w lokalu Machalicy przy ►ul. L. Markiefki; pod jej patronatem pozostawał ►BKS 29 Bogucice. Związek był organizatorem m.in. mistrzostw Bogucic w tenisie stołowym (1939); prowadził działalność sceniczną – wystawił na scenie w lokalu ►Kozy m.in. sztuki: Sieroce wiano i Pan Majsterek (reżyser: Pokładnik). Członkowie brali udział w odbudowie ►pomnika powstańców. Aktywną działalność prowadziło koło w ►Szkole Powszechnej nr XIV im. Królowej Jadwigi. Funkcje prezesa pełnił m.in. Sylwester Wilkus; działaczami byli: Falkus, Faber, Lipa, Gebel, Klimek, Rzepa, Okoń.
ZWIĄZEK SZKOLNY BOGUCICE, struktura organizacyjna; pierwotnie w 1818 obejmowała Bogucice, Katowice, Koszutkę, Załęże, Małą Dąbrówkę, Zawodzie – 36 dzieci z tych wiosek otrzymywało dotacje w naturze; od 1827 secesje poszczególnych miejscowości; w 1901 do Związku Szkolnego wcielono Obwód Folwarczny – tereny administrowane dotąd przez kopalnię „Ferdynand” (zob. ►kopalnia „Katowice”); struktura gminna (Schulverband) przetrwała do 1924.
