WACHOWSKI KARL VON (poł. XVIII w. – pocz. XIX w.), przedstawiciel pszczyńskiej szlachty rodowej; żonaty z Joanną Pełką; w l. 1779–1805 współwłaściciel Załęża; w 1792 nabył 61 kuksów w ►kopalni „Charlotte”.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.
WACŁAW III RYBNICKI, Wacław III Prostaczek (1442–1478, Kłodzko) – książę karniowsko-raciborsko-rybnicki w latach 1452–1456, w wyniku podziału książę na Rybniku, Pszczynie i Żorach w latach 1456–1473. Pochodził z dynastii Przemyślidów. W II poł. XV w. dokonał pustoszącego najazdu na Załęże.
https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/stzdsr/article/view/4030/3356.
WALDA GERHARD, warsztat siodlarsko-rymarski z siedzibą przy ul. Wojciechowskiego 108 (ob. ►ul. Gliwicka); wzmiankowany w 1930, wykonywał wszelkie prace związane z rzemiosłem.
Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych. Województwo śląskie 1929/30. [Katowice 1930].
WALDSCHLOß (Ginterówka), restauracja w Załęskiej Hałdzie wybudowana na pocz. XX w. (2 pokoje gościnne, 6 pokoi, 2 komory, 1 sala, ogród o pow. 591 m2); w l. 1910–1911 (umowa z 15 V 1910) dzierżawiona od ►Hohenlohe Werke przez małżeństwo, w l. 1912–1935 przez Emmę Günter; od 1926 nie przynosiła dochodów, była stale zadłużana (do ponad 2 tys. zł polskich w1935); została przekazana na cele religijne (w l. 1937–1945 prowizoryczny ►kościół p.w. św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie). Restauracja była miejscem powstania i spotkań: ►Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Załęskiej Hałdzie, chóru ►Lutnia, ►Towarzystwa Polek w Załęskiej Hałdzie, ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załęskiej Hałdzie.
AUM Katowice, zesp. 2, sygn 592; APK, zesp. Hohenlohe, sygn. 1317, 1410.
WALTER zob. szyb ►Fortuna II.
WAßERMANN WEG zob. ►ks. Pawła Pośpiecha ulica
WENDT Władysław (24 V 1881, Jaworzno – ?), inż., początkowo zastępca zawiadowcy, a następnie wicedyrektor kopalni ►kopalni „Kleofas”; działacz społeczny: wiceprezes ►Związku Powstańców Śląskich w Załężu, prezes placówki ►Związku Strzeleckiego w Załężu.
WESOŁOWSKIEGO Bronisława ULICA zob. ►Wyplera Jana ulica
WĘGIEL KAMIENNY, podstawowy surowiec górniczy w Załężu i ►Załęskiej Hałdzie; pod względem geologicznym tereny te są położone na granicy pomiędzy niecką górnośląską i górnośląską strefą fałdową, w północno-wschodniej części bloku górnośląskiego, na południowym stoku siodła głównego biegnącego od Katowic do Zabrza, gdzie znajdowały się złoża górnokarbońskie przykryte osadami plejstoceńskimi i holoceńskimi; pokłady westfalskie: 407, 412, 415, 416, 501, 510 w warstwach rudzkich, siodłowych i porębskich, w grupach łękowej, siodłowej i brzeskiej. Złoża te były eksploatowane od XVII w. (Załęska Hałda) do 2004 (północna część Załęża) Pierwotnie węgiel wydobywano w systemie połączonych płytkich szybów. Pierwsza kopalnia powstała w 1840 (nadanie z 15 VII), eksploatację rozpoczęto metodą filarowo-zabierakową w 1845 (pierwszy węgiel wydobyto szybem ►Bertram) – zob. ►kopalnia „Kleofas”; w l. 30. XX w. (latach kryzysu gospodarczego) powstawały ►biedaszyby (Załęska Hałda). Wydobywane asortymenty: kęsy, orzech I, orzech II, kostka I, kostka II, groszek I, groszek II, miał.
APK, zesp. Centralne Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 515; APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 1170, 1423; R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.
WĘGLARCZYKA ANTONIEGO SKWER, teren zielony w ►Załęskiej Hałdzie, po północno-wschodniej stronie skrzyżowania ►ul. F. Bocheńskiego i ►ul. Załęska Hałda; nazwa nadana uchwałą z 19 XII 2012. Na skwerze postawiono pomnik bohaterom poległym za wolność i demokrację 1939–1945.
http://www.old.katowice.eu/pl/nasze-miasto/dzielnice-place-i-ulice-katowic /place- i- ulice-katowic/skwer-antoniego-weglarczyka.htm
WIDUCH Wawrzyniec (10 VIII 1872, Bujaków – 22 VII 1946, Katowice-Dąb), działacz samorządowy; ostatni (1922–1924) burmistrz Załęża, członek Rady Miejskiej Katowic, współzałożyciel (1923) i członek zarządu Śląskiego Okręgowego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych w Katowicach, prezes ►Ochotniczej Straży Pożarnej w Załężu. Brat Jana Widucha – architekta. Pochowany na cmentarzu parafialnym w Dębie.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 142; A. Steuer: Kalendarium dziejów Katowic. Katowice 2001.
Korespondencja adresowana do burmistrza Wawrzyńca Widucha
WIELKI OSIEK, w okresie przedindustrialnym staw dominialny w miejscu ►Buglowizny.
L. Musioł: Załęże. Monografia miejscowości i parafii św. Józefa. Stalinogród-Załęże 1956.
WILLIBALD, szyb kopalni ►„Charlotte”, głęb. 16,74 m, zgłębiony przed XI 1824; nazwa patronimiczna o nieustalonym rodowodzie.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.
WILSONA Woodrowa ULICA zob. ►Wśniowa ulica
WINCKLER, szyb kopalni ►„Charlotte”, głęb. 19,56 m, zgłębiony przed V 1823; nazwa patronimiczna na cześć ►Franza Wincklera – szychmistrza w kopalni „Charlotte”.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.
WISSMACH zob. ►Kaisergarten
WIŚNIOWA ULICA (do 1926 ul. Górnicza, następnie do 1939 ul. W. Wilsona, w l. 1939–1945 Bergmannstrasse), położona w północnej części Załęża, dł. ok. 260 m, układ równoleżnikowy; łączy ►ul. Gliwicką z ►Obrokami i ►Osiedlem Witosa. Przed 1846 stara droga do Radoszów i Kochłowic, łącząca folwarki ►Obroki i Niedźwiedziniec; po 1846 podzielona; wyprostowana w l. 80 XIX w. Ulicą przebiegają: ►Trasa rowerowa nr 103 oraz ►Szlak Turystyczny 25-lecia PTTK; zlokalizowany jest przy niej wiadukt kolejowy wybudowany w okresie międzywojennym, a swoje siedziby mają firmy i przedsiębiorstwa handlowo-usługowe oraz sklepy, agencja marketingowa, zakład ślusarski, Spółdzielnia Pracy Surowców Wtórnych (zbiornica nr 1). Ulicą kursują linie autobusowe MZK GOP. Zachowały się 3 duże familoki ►kolonii robotniczej kopalni „Kleofas”; na początku XX w. została zlikwidowana umiejscowiona przy ulicy kaplica. Nad ►Rowem Kopalni Kleofas w okresie międzywojennym postawiono krzyż ►Na pamiątkę przyłączenia gminy załęskiej do Polski. Po II wojnie światowej wybudowano 2 wielopiętrowe bloki. Na l. 80. XX w. przewidywano wyburzanie domów przy ►ul. Gliwickiej na odcinku ul. Wiśniowej i ►ul. P. Pośpiecha. Miał powstać duży węzeł drogowy dla ruchu samochodowego i tramwajowego. Ostatecznie tej inwestycji nie zrealizowano (zob. ►Nowogliwicka ulica).
AUM Katowice, zesp. 1, sygn. 2391.
WITOSA OSIEDLE, północna-zachodnia dzielnica Katowic, położona między Załężem, Załęską Hałdą – Brynowem i miastem Chorzów. Granice wyznaczają: ►autostrada A4, ►ul. Feliksa Bocheńskiego, ►Las Załęski oraz ►linia kolejowa nr 137. Zajmuje powierzchnię 3,49 km² (2,11% powierzchni miasta), w 2007 liczyła 12 401 mieszkańców (3,9% ludności miasta). Osiedle powstało na przełomie l. 70. i 80. XX w. (obecnie od 2019 rozbudowywane) na terenie ►Załęskiej Hałdy w miejscu wyburzonego osiedla fińskich domków ►Załęska Hałda. W 1983 nadano mu imię Wincentego Witosa. Jego zabudowę tworzą bloki z wielkiej płyty, w przeważającej części wielokondygnacyjne (od 2 do 11 pięter), wzdłuż ulic: ►Norberta Barlickiego, ►Michała Ossowskiego, ►Eugeniusza Kwiatkowskiego i ►Macieja Rataja (siatkę ulic oprócz nich tworzą: ►ul. Piotra Bardowskiego, ►ul. Henryka Dulęby, ►ul. Kolońska, ►ul. Stanisława Kossutha, ►ul. Tadeusza Michejdy, ►ul. Ignacego Mościckiego, ►ul. Walerego Sławka, ►ul Wincentego Witosa). Projektantami osiedla byli: Janusz Grzegorczyk, Marek Oleś, Jerzy Rak i Andrzej Trybuś; projekt otrzymał I nagrodę w konkursie SARP. Położone jest na wys. 270–300 m n.p.m., pomiędzy ►obniżeniem Rawy (część północna) a ►Kochłowickimi Wzgórzami (część południowa), w niecce górnośląskiej (z dominacją osadów karbońskich – łupki, piaskowce i zlepieńce zawierające pokłady węgla kamiennego; pod utworami karbońskimi znajdują się osady z okresu dewonu – głównie margle, zlepieńce i dolomity; całość przykryta osadami czwartorzędowymi – polodowcowymi – jak gliny zwałowe, żwiry, piaski, muły, zlepieńce, iły). Pomimo silnej urbanizacji, na osiedlu występuje dużo terenów zielonych: lasy położone w zachodniej części (dęby, kompleksy brzozowo-sosnowe) oraz obszary zieleni urządzonej (►skwer rotm. Witolda Pileckiego, ►plac św. Herberta). Na terenie osiedla znajdują się Rodzinne Ogrody Działkowe (stan z 2014): ►Baildon, ►Gonar i ►Nadzieja. Połączenia komunikacyjne – autobusowe: z Bogucicami, Chorzowem Batorym, Chorzowem II, Dąbrówką Małą, Dębem, Halembą, Janowem, Józefowcem, Kochłowicami, Ligotą, Ochojcem, os. Tysiąclecia, Piotrowicami, Szopienicami, Śródmieściem i Załężem (linie MZK GOP nr: 51, 70, 109, 115, 130, 130N, 138, 165, 177, 193, 238). Obiekty: ►kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Herberta, ►krzyż Boża Męka, ►Zespół Szkół Ogólnokształcących, ►Zespół Szkół Prywatnych, 4 przedszkola miejskie (nr 13, nr 50, nr 85, nr 94), baza Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Katowicach, Klub Osiedlowy ►Plus, ►Miejska Biblioteka Publiczna nr 12, punkty handlowe: małe sklepy należące do osób prywatnych oraz sklepy wielkopowierzchniowe (w tym obiekty sieci Biedronka, Lewiatan, Rabat), Prokuratura Rejonowa Katowice-Wschód, ►Śląski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, ►Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, kluby sportowe: ►Goliat, ►Zawisza. Przez tereny osiedla przebiegają: ►Szlak Turystyczny 25-lecia PTTK, ►Trasa rowerowa nr 103.
WITOSA Wincentego ULICA, główna ulica w katowickiej dzielnicy ►Osiedle Witosa, wytyczona na ►dworskich obszarach w Załężu, ten sam status miała na osiedlu fińskich domków ►Załęska Hałda. W l. 80. XX w. przy ulicy wzniesiono budynki mieszkalne z „wielkiej płyty”; 4- i 8-kondygnacyjne bloki zaprojektowali: Jerzy Rak, Marek Olas, Andrzej Trybuś i Janusz Grzegorczyk z firmy „Inwestprojekt Katowice”. Ulica ma ważne znaczenie komunikacyjne, usytuowane są przy niej: rondo Aleksandry Śląskiej, rondo Józefa Olejniczaka, ►skwer rotm. Witolda Pileckiego, ►plac św. Herberta i krzyż przydrożny z pocz. XX w. Siedziby mają: ►Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 7 (Gimnazjum nr 6, Szkoła Podstawowa nr 33), ►Zespół Szkół Prywatnych, firmy handlowo-usługowe, biura rachunkowe, prywatna szkoła podstawowa, Biuro Projektowo-Inwestycyjne Służby Zdrowia, Complex of Silesian International Schools, Poradnia dla Dorosłych i Dzieci, Miejskie Przedszkole nr 13.
WLADISLAWA zob. ►Fortuna.
WODOCIĄG Z KOPALNI WĘGLA KAMIENNEGO KLEOFAS, pierwszy na terenie Katowic, powstał XI 1876–1887 (u genezy tego faktu legła epidemia cholery); pod kierownictwem inż. Schillinga powstała nitka rurociągu zakończonego na Wzgórzu Beaty ze zbiornikiem 1000 m³; woda była tłoczona silnikami parowymi zlokalizowanymi przy ►ul. Gliwickiej 26; rozbudowany w 1888; w 1894 miał 400 przyłączy domowych; w 1897 został zastąpiony wodociągiem z kopalni „Rozalia”.
G. Grzegorek, J. Psiuk, P. Nadolski (współopr.): Wodociągi i kanalizacja Katowic, Katowice 2016.
WOJCIECHOWSKIEGO Stanisława ULICA zob. ►Gliwicka ulica
WOLNE SOŁECTWO W ZAŁĘŻU, instytucja sięgająca rodowodem do średniowiecznego osadnictwa na prawie magdeburskim; nadawała duży stopień uprawnień sołtysom wobec pana feudalnego (m.in. posiadanie broni, występowanie jako strona w sądach książęcych, uprawa chmielu); pierwsza wzmianka z 1599. Wolnymi sołtysami byli: Stanisław, ►Bartek, Jakub, Grześ Grządziel, Wolny. Ok. 1718 wykupione przez właścicieli Załęża.
WOLNEGO Józefa ULICA (przed 1922 i w l. 1939–1945 Sandstraße, do 1925 Piaskowa), położona po zachodniej stronie ►ul. Gliwickiej, łącząc ją z ►ul. ks. P. Pośpiecha; 300 m dł., w układzie południkowym. Do zakończenia II wojny światowej słabo zabudowana; po 1945 m.in. magazyny Przedsiębiorstwa Handlu Meblami z Bytomia, Fabryka Mebli ►Cyroń, hotel robotniczy, siedziba ►Przedsiębiorstwa Robót Kolejowych nr 5 (po 1989 hotel ►Saritas). Znany mieszkaniec: ►Józef Wolny.
AUM, zesp. 5/5674–5676, 6069, 6075, 6077; P. Nadolski: Ulice. Nazewnictwo w przekroju historycznym. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 2. Katowice 2012.
WOLNOŚĆ ZAŁĘSKA HAŁDA, RKS, piłkarski, zał. 24 VII 1932 z siedzibą przy ►ul. Załęska Hałda; członek Stowarzyszenia RKS w Katowicach. Pierwszy występ 15 VIII 1932 (porażka z RKS Katowice 1:5 z okazji święta sportu robotniczego); 2 członków grało w reprezentacji Katowic w meczu z RKS Mikulczyce. Próba reaktywacji w 1945 przez działaczy ►OMTUR i ►PPS z ►Załęskiej Hałdy zakończyła się na jednym apelu prasowym. Prezes: Faustyn Derej.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999.
WOLNY DUCH, robotnicze towarzystwo w Załężu, związane z ►Polską Partią Socjalistyczną; prowadziło działalność od II 1919 do 1921 (pierwsza lekcja śpiewu odbyła się 13 II 1919 w restauracji ►Golczyka). Należało do centrali robotniczego związku śpiewaczego „Wolny Duch”, wzięło udział w I śpiewaczym zjeździe tej organizacji. Pierwszym prezesem był ►Szymon Białecki. Bezskuteczną próbę reaktywacji towarzystwa w 1926 podjął działacz z ►Załęża Paweł Pawlok.
„Gazeta Robotnicza” 1919, nr 15 i 84, 1920, nr 52, 1926, nr 59.
WOLNY SOŁTYS, urząd dziedziczny związany z kolonizacją na prawie niemieckim; w XVI–XVIII w. mieli prawo do posiadania broni palnej i jej użycia, posiadali własne barcie, chmielniki, dom mieszkalny z zagrodą, młyny, łąki, stawy rybne; cieszyli się wysoką pozycją społeczną (stosowano wobec nich predykat „sławetny”), zawierali związki małżeńskie z przedstawicielkami mieszczaństwa i kurników; byli stroną w sądach ziemskich. Przedstawiciele: Stanisław, ►Bartek, Piotr, Wolny (nieznany z imienia).
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis [b.m.w., 1955].
WROCHEM Fryderyk von (? – 1837, Załęże), syn starosty raciborskiego Jana Henryka Wrochema; współwłaściciel (z żoną Charlottą z d. Skrbensky) Załęża w l. 1807–1837; współudziałowiec kopalń ►Charlotte, ►Helena; w 1827 podpisał ►reces uwłaszczeniowy dla chłopów załęskich.
Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 1. Katowice 2012.
WRZESIEŃ 1939. Załęże miało znaczenie strategiczne w VIII i na początku IX 1939; w ►Szkole Podstawowej nr 25 im. Konstantego Damrota ulokował się oddział artylerii wojsk przeciwlotniczych; w zamku załęskim (zob. ►Dwór w Załężu) stacjonował oddział ►Mariana Tułaka. W pierwszych dniach ►II wojny światowej do Załęża dotarła grupa wycofujących się powstańców chorzowskich (200 osób); dowódcą samoobrony powstańczej był ►Leon Bazan. Walki koncentrowały się początkowo wokół zakładów pracy; na terenie ►Huty „Baildon” skupiło się 40 powstańców uzbrojonych w 2 działka przeciwlotnicze (ich obsługą zajmowali się ►Teodor Dudek i komendant Michalski). Do 3 IX na posterunku pozostała grupa powstańców Bronisława Pospiera i na ►Załęskiej Hałdzie broniły się oddziały samoobrony. Ostatni oddział wojskowy przeszedł przez centrum Katowic, gdzie był ostrzeliwany, do Bogucic i Sosnowca. 5 IX do Załęża wdarła się grupa Wulfenna. Po kapitulacji Katowic ostatnie walki toczyły się w ►Lesie Załęskim; odbito rannych. W egzekucjach (na boisku sportowym) zginęli: ►Teofil Patalong, ►Paweł Bluszcz, ►Paweł Bromboszcz, ►Robert Oleś, ►Wilhelm Praus, Edmund Szwed. Mieszkaniec Załęża ►Jerzy Lis pełnił funkcję zastępcy komendanta Chorągwi Śląskiej ZHP.
Kronika Szkoła Podstawowej nr 25, cz. 2 – wersja elektroniczna; P. Dubiel: Wrzesień 1939 na Śląsku. Katowice 1963.
WSCHODNI (pierwotnie Schwarzenfeld), szyb wentylacyjny ►kopalni „Kleofas”, zaprojektowany w 1888 (głębokość 110 m), połączony z polem eksploatacyjnym WSCHODNIM I na poziomie 86 m. Początkowo drewniana wieża szybu w 1904 została zastąpiona metalową, a kołowrót ręczny zmieniony na elektryczny. Po 1922 połączony systemem transportowym Koleje Kopalni Kleofas (do 1981) z lokomotywownią; w szybie znajdował się m.in. magazyn cegieł.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; P.Nadolski, K. Soida, D. Keller, E. Wieczorek , Węzeł kolejowy Katowice 1846–2017, Katowice 2017.
WYPLERA Jana ULICA (poprzednie nazwy: Knapen Weg, Kolejowa, Bolesława Limanowskiego, Eißenbahnstraße, Bronisława Bronisława), dł. 200 m odcinek prosty i 300 m odcinek kręty. Jeszcze w 1880 była to ścieżka polna łącząca się z ul. Gliwicką; pierwsze budynki mieszkalne powstały ok. 1901; do 1916 w połowie (od strony zachodniej), a do ok. 1925 zabudowana całkowicie; właścicielami domów byli: ►Georg Bombellka, Andrzej Rzezik, Franciszek Przibilla, Konstantyna Koszembar, ►Giesche SA. W okresie międzywojennym funkcjonowały: piwiarnia Franciszka Przybyły, skład spożywczy Franciszka Kopcia (Gertrudy Kopeć), sklep ze skórami zwierzęcymi Antoniego Paszendy, piekarnia Andrzeja Rzezika, ►Dom Sypialny Kopalni Kleofas; po II wojnie światowej: firma Szczotka [zakład szczotkarski ?]. Działacze społeczni: Paweł Przewoźnik – radny miejski w Katowicach (Narodowa Partia Robotnicza), Robert Klusz (Polska Partia Socjalistyczna), Karol Spakowski (Polska Partia Socjalistyczna), Jerzy Arndt (działacz ►Towarzystwa Mandolinowego „Jaskółka” w Załężu).
AUM, zesp. 1. sygn. 1072; APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 135; Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych: województwo śląskie: 1929/30. Katowice 1930; http://www.orsip.pl/uslugi/archiwum-panstwowe.
WYSOKA GÓRA (Hohen Berg), ludowa nazwa topograficzna jednego ze wzgórz w Załęskiej Hałdy (zapewne w obrębie Kochłowickich Wzgórz); występuje na jednej z widokówek z 1921 przechowywanej w zbiorach Muzeum Historii Katowic.
Muzeum Historii Katowic, nr inw. MHK/F/AP/3985.
