Budynek główny
14 V - 05 VI 2011, 5 VII - 31 VIII 2011
W 2011 roku przypada 90. rocznica III powstania śląskiego, które trwało od nocy z 2 na 3 maja do 5 lipca 1921 roku. Z tej okazji Muzeum Historii Katowic zorganizowało wystawę poświęconą wydarzeniom III powstania śląskiego, na której ukazane są unikatowe fotografie archiwalne wzbogacone ciekawym komentarzem historycznym. Serdecznie zapraszamy!
III POWSTANIE ŚLĄSKIE
PRZED WYBUCHEM POWSTANIA W 1921 ROKU
W dniu 20 marca 1921 roku odbył się plebiscyt, w którym dzięki ogromnej pracy działaczy za Polską opowiedziało się 40,3% ludności Górnego Śląska, co po 600 latach rozłąki z Polską było wynikiem dobrym.
Decyzja o wybuchu III powstania zapadła po tym, jak do Wojciecha Korfantego nadeszły wiadomości wskazujące, że Komisja Międzysojusznicza zaproponuje Radzie Najwyżej niekorzystny dla Polski projekt podziału Górnego Śląska. Po spotkaniu 25 kwietnia z ppłk. Maciejem Mielżyńskim w hotelu „Lomnitz” w Bytomiu, Korfanty zaakceptował plan operacyjny kolejnego powstania i zgodził się na postawienie DOP w stan gotowości bojowej, co nastąpiło dwa dni później. 30 kwietnia Korfanty został powiadomiony przez Daniela Kęszyckiego – polskiego konsula przy Komisji Międzysojuszniczej – o niekorzystnych dla Polski decyzjach w sprawie podziału Górnego Śląska. Komisja proponowała przyłączenie do Polski jedynie powiatów pszczyńskiego, rybnickiego oraz małych skrawków powiatu katowickiego. Korfanty nie zgadzał się na takie rozwiązanie i podjął ostateczną decyzję o rozpoczęciu strajku generalnego i akcji powstańczej. Powstanie w jego zamyśle miało być jedynie krótkotrwałą demonstracją siły. 1 maja DOP wydało rozkaz organizacyjny nr 6, który mówił o powołaniu Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych (NKWP) od chwili ogłoszenia stanu alarmowego, czyli od 2 maja. NKWP była najwyższą polską władzą wojskową i organem dowodzenia w III powstaniu śląskim.
KALENDARIUM III POWSTANIA ŚLĄSKIEGO
2 maja – wybuch strajku generalnego na Górnym Śląsku. Wojciech Korfanty zrezygnował z funkcji Polskiego Komisarza Plebiscytowego i ogłosił się dyktatorem powstania, biorąc na siebie pełną odpowiedzialność za dalszy rozwój wydarzeń. Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych (NKWP) objęła formalnie władzę nad wojskami powstańczymi.
2/3 maja – wybuch III powstania śląskiego. Około godz. 2.00 powstańcy z grupy szturmowej pod dowództwem kpt. Tadeusza Puszczyńskiego rozpoczęli akcję „Mosty”. Na całym obszarze plebiscytowym rozpoczęły się działania powstańcze, mające na celu rozbrojenie niemieckich funkcjonariuszy policji plebiscytowej (APO) oraz członków niemieckich bojówek.
Zadanie opanowania terenu powiatu katowickiego oraz samych Katowic otrzymała grupa taktyczna dowodzona przez Walentego Fojkisa i kpt. Adama Kocura. Grupa składała się z 6 batalionów: Fryderyka Woźniaka, Karola Woźniaka, Marcina Watoły, Franciszka Sitka, Jana Lortza oraz Rudolfa Niemczyka. W walkach wyróżnił się batalion Rudolfa Niemczyka, składający się z 9 kompanii. W skład tego batalionu wchodzili ochotnicy z: Bogucic, Zawodzia, Karbowej, Katowic, Brynowa, Załęskiej Hałdy, Józefowca, Dębu, Nikiszowca i Giszowca.
3 maja – zajmowanie powiatu katowickiego oraz obszaru dzisiejszego miasta Katowic. Mimo silnego oporu niemieckiego około godziny 6.00 opanowano całe Katowice. Około godziny 7.00 do Katowic wkroczyły wojska francuskie wspierane przez czołgi i samochody pancerne, co zmusiło powstańców do wycofania się.
Międzysojusznicza Komisja wprowadziła tego dnia stan oblężenia na Górnym Śląsku. Oddziały alianckie nie pozwoliły na zajęcie dużych miast, w tym Katowic. Przystąpiono do blokowania miast, tzw. cernowania.
4 maja – działania powstańcze w okręgu przemysłowym, za którego opanowanie odpowiedzialna była grupa „Wschód”. W nocy z 3 na 4 maja podjęto kolejną próbę opanowania Katowic. Na skutek interwencji wojsk koalicyjnych powstańcy musieli jednak opuścić miasto i przystąpić do jego cernowania. Podobne próby były podejmowane przez powstańców w innych miastach okręgu przemysłowego (w Bytomiu, Zabrzu i w Gliwicach).
5 – 9 maja – intensywne przygotowania do natarcia na Kędzierzyn i Koźle. Atak miał być przeprowadzony przez podgrupę W. Fojkisa. Batalion pod dowództwem Rudolfa Niemczyka otrzymał zadanie blokady miast okręgu przemysłowego, w tym Katowic.
9 – 10 maja – bitwa o Kędzierzyn. Po opanowaniu miejscowości w dniu 10 maja powstańcy skierowali natarcie na Kozielską Przystań. Opanowano obie miejscowości i Niemcy zostali zmuszeni do wycofania się do Koźla. Bitwa kędzierzyńska była jedną z najcięższych batalii polsko-niemieckich w dziejach powstań śląskich.
11 – 21 maja – stabilizacja frontu powstańczego. Główne działania zbrojne strony polskiej koncentrowały się na utrzymaniu zajętego obszaru. Selbstschutz zbierał nowe siły, które miały zostać użyte w planowanym maja kontruderzeniu – od 12 do 21 maja Niemcy kontynuowali przygotowania do ofensywy, zamierzając przejąć pełną kontrolę nad terenami wzdłuż Odry, a następnie skierować uderzenie na obszar przemysłowy.
21 – 26 maja – na całej linii frontu ruszyła ofensywa niemiecka. Wszystkie grupy powstańcze broniły swoich pozycji. Zaciekłe walki polsko-niemieckie prowadzone były na odcinkach grupy „Północ” i grupy „Wschód”, a szczególnie silne trwały w rejonie Góry Św. Anny. Krwawa bitwa w rejonie Góry Św. Anny rozpoczęła się 21 maja. W walkach wzięły udział m.in. pułk katowicki Walentego Fojkisa oraz pułk pszczyński Franciszka Rataja. W tych dniach katowicki pułk Fojkisa poniósł olbrzymie straty. W dniu 24 maja 3. pułk katowicki Rudolfa Niemczyka został przetransportowany koleją z Ligoty do Rudzińca, aby włączyć się do walk w rejonie Góry Św. Anny. Pułk Niemczyka miał zastąpić wyczerpany 1. pułk Fojkisa.
27 maja – katowicki pułk Fojkisa, wyczerpany walkami pod Lichynią i z bardzo dużymi stratami, został wycofany z linii frontu i przeniesiony m.in. na teren Chorzowa i Michałkowic.
28 maja – katowicki pułk Rudolfa Niemczyka wraz z pułkiem Karola Gajdzika z Królewskiej Huty zajęły pozycję od Wielmierzowic przez Krasową do Zimnej Wódki. Powstańcy z 3. pułku katowickiego zajęli posterunki w Lichyni. Trwały tam zaciekłe walki.
29 maja - 1 czerwca – trwał względny spokój na południowym i centralnym odcinku linii frontu. Dnia 31 maja Wojciech Korfanty odwołał ppłk. Macieja Mielżyńskiego z funkcji naczelnego wodza wojsk powstańczych. Jego następcą, tymczasowo, został dotychczasowy szef sztabu NKWP – mjr Stanisław Rostworowski.
1 – 4 czerwca - nieudany bunt grupy „Wschód”, który miał na celu narzucenie Wojciechowi Korfantemu Karola Grzesika na stanowisko naczelnego wodza.
4 – 13 czerwca – druga ofensywa niemiecka. Niemcy planowali zająć m.in. rejon Kędzierzyna, gdzie zgromadzone były główne siły powstańcze.
13 czerwca – wojska powstańcze zaczęły opuszczać zajmowane przez siebie pozycje obronne, na opuszczone tereny wkraczały siły sprzymierzonych, które rozdzieliły strony walczące.
13 czerwca – 5 lipca - wstrzymanie regularnych działań zbrojnych. Dnia 28 czerwca rozpoczęła się ostateczna ewakuacja polskich i niemieckich wojsk z obszaru plebiscytowego, która zakończyła się 5 lipca.
W momencie zakończenia działań zbrojnych powstańcy kontrolowali większość powiatów Górnego Śląska zamieszkanych przez ludność polską. Stało się tak pomimo skutecznej kontrofensywy niemieckiej, która zmusiła powstańców do odwrotu znad Odry. III powstanie śląskie zakończyło się kompromisem pomiędzy walczącymi stronami. Stało się tak dzięki petraktacjom rozejmowym, w których główną rolę odegała Komisja Międzysojusznicza.
Autor: Michał Cieślak